Od dawna kusiło mnie aby spróbować wybrać się w podróż śladami dzieł Szymona Czechowicza na Podlasiu, naszego największęgo malarza okresu baroku. Wcześniej interesowałem się malarstwem twórców ściśle związanych z dworem Jana Klemensa Branickiego w Białymstoku: Antonim Herliczką i Augustynem Mirysem. W 2013 roku zorganizowałem dzięki pomocy Regionalnego Oddziału PTTK w Białymstoku wycieczkę śladami Antoniego Herliczki, a rok później wycieczkę śladami Augustyna Mirysa, która wzbudziła spore zainteresowanie. Szymon Czechowicz nie był związany z Białymstokiem, ale ma na swym koncie współpracę z Janem Klemensem Branckim. Pozostawił swoje dzieła w wielu miejscach dzisiejszego województwa podlaskiego.
Artykuł niniejszy przygotowałem korzystając z monografii Józefy Orańskiej "Szymon Czechowicz 1689-1775" wydanej już po II wojnie światowej, jednak oddanej do druku już w roku 1939 i zniszczonej przez okupantów niemieckich. Józefa Orańska miała sporo szczęścia. Notatki, rękopis pracy, fotografie i jeden egzemplarz korekty drukarskiej przetrwały w wieży kościoła Bożego Ciała w Poznaniu, mimo zrujnowania tej świątyni.
Nieocenioną pomocą przy pisaniu artykułu okazał się przede wszystkim katalog wystawy (prawdziwa "cegła") poświęconej dziełom Szymona Czechowicza, która został otwarta mimo pandemii w Muzeum Narodowym w Krakowie jesienią 2020 roku. Taka monumentalna wystawa, gdzie zebrano kolekcję dzieł Czechowicza z wielu kościołów w Polsce i zagranicą oraz z kolekcji prywatnych mogła zdarzyć się tylko raz za człowieczego życia.
Jan Czechowicz z kolei był synem Wojciecha Czechowicza, rajcy miasta Radoszyce w ziemi kieleckiej.
Ojciec oddał młodego Szymona na naukę i do gry w kapeli muzycznej na dworze Franciszka Maksymiliana Ossolińskiego. Ossoliński znany był z tego, że finansował edukację niezamożnej młodzieży w kraju i zagranicą. Traf chciał, że Szymon Czechowicz w nowym miejscu zetknął się z nieznanym z nazwiska nadwornym malarzem swego protektora, co pociągnęło za sobą zainteresowanie malarstwem kosztem muzyki, a to z kolei skłoniło Ossolińskiego do sfinansowania nauki malarstwa młodemu Czechowiczowi w Rzymie, do którego ten wyjechał około roku 1711.
Najwcześniejsza wzmianka o pobycie Szymona Czechowicza w Rzymie pochodzi z roku 1714. Jego nazwisko i imię widnieje na protokole z generalnego zebrania Arcybractwa św. Trifona, Respicja i Ninfy członków narodowości polskiej w aktach kościoła polskiego na via Botteghe Oscure, wśród nazwisk uczestników spotkania.
Pierwsza wzmianka o Szymonie Czechowiczu malarzu pochodzi zaś z roku 1715, gdy zarząd polskiego kościoła św. Stanisława w Rzymie powierzył mu namalowanie obrazu Jezusa Ukrzyżowanego, a następnie rozliczył się z początkującym artystą za namalowane dzieło do zakrystii tej świątyni. Jest to najstarsza znana i wciąż istniejąca praca Czechowicza.
Nie udało się ustalić, u jakiego malarza kształcił się Szymon Czechowicz w Rzymie. Jak wskazuje Józefa Orańska, na Czechowicza najsilniejszy wpływ wywarł marattyzm reprezentowany przez wielu działających wówczas w Rzymie naśladowców zmarłego w roku 1713 Carla Maratty, reprezentanta późnego baroku.
Prawdopodobnie Szymon Czechowicz studiował u jednego z malarzy należących do Akademii św. Łukasza, gdyż sam został laureatem jej konkursu w roku 1716.
Jest wielce prawdopodobne, że Szymon Czechowicz będąc w Rzymie obsługiwał Polaków przybywających do tego miasta. Możliwe jest również, że wykonywał prace dla rodziny Ossolińskich, jako jej stypendysta.
W roku 1731 Szymon Czechowicz był już z powrotem w Rzeczypospolitej. Stanął wówczas do konkursu malarskiego z Janem Samuelem Mockiem, którego celem było prawdopodobnie uzyskanie tytułu malarza nadwornego króla Augusta II Mocnego, który to tytuł otrzymał Jan Samuel Mock.
W roku 1737 (po śmierci Mocka) Szymon Czechowicz ponownie starał się uzyskać tytuł nadwornego malarza królewskiego (tym razem na dworze Augusta III), jednak i tym razem zatrudnienie na dworze monarchy znalazł kto inny - Jan Adolf Pöppelman.
Po powrocie do kraju z Rzymu namalował szereg prac dla swego protektora Franciszka Maksymiliana Ossolińskiego. Pracował dla rodzin Tarłów, Szaniawskich, wykonał też wiele prac dla wielu kościołów ówczesnej Rzeczypospolitej.
W połowie XVIII wieku prawdopodobnie prowadził wraz z Łukaszem Smuglewiczem szkołę malarstwa w kamienicy Pod Fortuną w rynku Starego Miasta w Warszawie.
Rodziny nigdy nie założył. Pod koniec życia mieszkał u Łukasza Smuglewicza ożenionego ze swą siostrzenicą Reginą Olesińską. W Warszawie też zmarł 21 lipca 1775 roku. Pochowany został w krypcie kościoła Kapucynów w Warszawie.
Szymon Czechowicz przez całe niemal życie tworzył prawie wyłącznie malarstwo religijne, przez co w jego malarstwie trudno zaobserwować wyraźne zmiany stylu i formy. Raczej trzymało się ono pewnych stałych norm i szablonów. Poza malarstwem religijnym Szymon Czechowicz malował również portrety.
Jednym z nich mógł być portret pastelowy Izabeli Branickiej, który obiecał wykonać Szymon Czechowicz przed świętami wielkanocnymi, odpisując na list hetmana Jana Klemensa Branickiego z 8 marca 1849 roku.
XVIII-wieczna Rzeczpospolita nie wykształciła znaczących ośrodków artystycznych, tak jak to było we Włoszech czy Francji, gdzie powstały akademie artystyczne, skupiające i kształcące czołowych malarzy, finansowane przez władzę centralną. Raczkująca warstwa mieszczańska z kolei nie była w stanie stworzyć rynku sztuki, tak jak to było chociażby w Holandii, Flandrii, czy krajach niemieckich. Utrzymanie polskim malarzom zapewniały wówczas zamówienia z dworu królewskiego, jak i z rozsianych po całym kraju licznych dworów magnackich. Szymon Czechowicz, wykształcony w Rzymie, znajdował się w czołówce artystów w naszym kraju. Był jednym z najwybitniejszych, ale i najbardziej płodnych artystów. Swoje prace opatrywał datami rzadko, jego styl niemal nie ulegał przemianom, więc w przypadku braku wzmianek źródłowych nie da się określić daty powstania wielu z jego dzieł.
Między rokiem 1731, a 1737 namalował "Koronację Matki Boskiej" do nowo wznoszonego przez Ossolińskich kościoła parafialnego w Ciechanowcu. Jest to jedno z najdoskonalszych dzieł malarza, dzięki przemyślanej kompozycji, wyważonej kolorystyce i dopracowaniu detali. "Rozmnożenie chleba i ryb" oraz obraz przedstawiający "Świętego Błażeja" znajdujące się w tej samej świątyni zostały namalowane w tym samym prawdopodobnie czasie.
W Drohiczynie w Muzeum Decezjalnym znajduje się także obraz Franciszka Maksymiliana Ossolińskiego, protektora Czechowicza. Obraz ten do 2004 roku znajdował się w posiadaniu parafii w Ciechanowcu. Obraz namalowany został prawdopodobnie przed 1735 rokiem.
Najlepsi malarze w Rzeczypospolitej w XVIII w. byli rozchwytywani. Józef Franciszek Sapieha, podskarbi nadworny litewski próbował próbował pozyskać Szymona Czechowicza do swych boćkowskich inwestycji bezskutecznie. Czechowicz wymawiał się brakiem czasu. Wykonał tylko jeden obraz do fundowanego przez Sapiehę kościoła - Świętego Józefa z Dzieciątkiem w roku 1736.
W latach 1748-1750 artysta wykonał zespół pięciu płócien ołtarzowych do kościoła Misjonarzy w Tykocinie na zlecenie Jana Klemensa Branickiego. Jako pierwszy w styczniu 1749 roku został ukończony obraz pt. Trójca Święta do ołtarza głównego.
Szymon Czechowicz wykonał wiele dzieł w oparciu o ten sam motyw Trójcy Świętej. Obraz z kościoła w Tykocinie uważany jest za najdoskonalszy z nich. Podobne przedstawienie znajduje się w Turośni Kościelnej. Obraz ten niejednorodny stylistycznie, noszący widoczne, gorsze partie wykonane w warsztacie Czechowicza orzez jego uczniów, został wykonany prawdopodobnie w II połowie XVIII wieku.
W maju 1749 roku został ukończony obraz przedstawiający "Męczeństwo św. Katarzyny Aleksandryjskiej" do świątyni tykocińskiej, dedykowany matce Jana Klemensa Branickiego, Katarzynie Scholastyce z Sapiechów Branickiej.
Kolejnym ukończonym dziełem do tykocińskiej świątyni był obraz przedstawiający "Męczeństwo św. Szczepana", dedykowany Stefanowi Mikołajowi Branickiemu, ojcu Jana Klemensa.
"Ukrzyżowanie", hołd dla Marii Magdaleny, kolejny obraz do tykocińskiej świątyni ukończył artysta na początku 1750 roku.
Ostatnim ukończonym obrazem do kościoła w Tykocinie była "Św. Elżbieta Portugalska", poświęcony małżonce Elżbiecie Branickiej z Poniatowskich, znanej bardziej pod hiszpańskim odpowiednikiem imienia Elżbieta, Izabeli.
Około 1760 roku Szymon Czechowicz przebywał w Siemiatyczach, gdzie wykonał dwa duże płótna do ołtarza wielkiego i bocznego miejscowej świątyni księży misjonarzy, jak można dowiedzieć się z "Dyariusza bytności króla Stanisława Augusta w Siemiatyczach w grudniu 1793." Są to "Wniebowzięcie Matki Boskiej" w ołtarzu głównym i "Kazanie św. Wincentego a Paulo" w ołtarzu bocznym. Ostatnio jednak autorstwo obrazu w ołtarzu głównym przypisuje się coraz częściej Bazylemu Marcinkiewiczowi.
Pod koniec życia malował jeszcze obraz św. Franciszka Serafickiego, otrzymującego odpust porcjunkula do kościoła oo. kapucynów w Łomży, jak można dowiedzieć się z Rękopisu Kroniki Klasztorów OO. Kapucynów w Krakowie z roku 1775. Obraz ten (250x150) znajduje się dziś w ołtarzu bocznym kościoła.
Obraz przedstawiający św. Jana Nepomucena znajduje się w jednym z ołtarzy bocznych kościoła w Ostrożanach. Być może trafił tam zaraz po wybudowaniu kościoła w roku 1758 lub też w roku 1783 przy okazji konsekracji świątyni.
Przedstawienie Trójcy Świętej autorstwa Szymona Czechowicza znajduje się również w nastawie ołtarza głównego tego kościoła.
