Nazwy miejscowe wsi Klepacze

Po raz pierwszy zetknąłem się z dawnymi nazwami miejsc we wsi Klepacze koło Białegostoku, czytając odkrywczy, choć nie pozbawiony błędów artykuł Mariana Olechnowicza "Wieś wielu ulic", zamieszczony w Gazecie z Choroszczy 12 września 2016 roku.

Prawdziwą rewelacją okazała się dla mnie "Historia wsi Klepacze" spisana przez Helenę i Alojzego Kendyś udostępniona w częściach przez Małgorzatę Besztak na profilu facebookowym "Klepacze - okruchy dawnych historii". Rewelacją nie tylko dlatego, że zawiera wiele nazw miejscowych. Jest to jedyne znane mi źródło mówiące o istnieniu w pierwszej połowie XIX wieku cerkwi unickiej i unickiego cmentarza grzebalnego w Klepaczach.

Sporo nazw miejscowych pojawiło się wśród opisanych w poprzednim artykule dokumentów dotyczących scalenia Klepacz.

A oto i same nazwy uporządkowane w porządku alfabetycznym. (Tu przy okazji zastrzeżenie. Nie pochodzę z Klepacz, tych nazw nie znałem z dzieciństwa, nie opowiadali mi o nich rodzice i dziadkowie. Poznałem je z dokumentów, opracowań oraz od innych osób, które z Klepacz pochodzą. Za wszelkie nieścisłości przepraszam, proszę o poprawki, uzupełnienia, a także o dzielenie się innymi ciekawymi historiami.)

Bagno - miejsce wymienione w "Historii wsi Klepacze" Heleny i Alojzego Kendysiów.

Bieli pod rzeczką - teren między Horodnianką, a drogą do Turczyna według dokumentu z 1933 roku.

Bieli za rzeczką - teren między Horodnianką, a lasem państwowym według dokumentu z 1933 roku.

Biereżnik - teren między granicą polną Kropiwnika, a granicą polną Bielów według dokumentu z 1933 roku.

Błoto łonka  - teren ciągnący się od polnej granicy wsi do Ozierysków.

Brodki - miejsca, gdzie były brody przez Horodniankę, jeden na południe od dzisiejszej ulicy Niewodnickiej, jeden na północ.

Brzóskie - miejsce wymienione w artykule M. Olechnowicza.

Cerkwisko  - miejsce u zbiegu dawnych dróg do Niewodnicy i Oliszek (obecne skrzyżowanie ulicy Polnej i Niewodnickiej), gdzie mieściła się karczma, obok której znajdowała się cerkiew unicka. Według "Historii wsi Klepacze" spisanej przez Helenę i Alojzego Kendysiów po Powstaniu Listopadowym w 1831 roku car dał rozporządzenie, aby wszystkie cerkwie unickie przyjęły wiarę prawosławną. Księgi metryczne z cerkwi klepackiej zostały wykradzione i przeniesione do kościoła katolickiego w Niewodnicy Kościelnej. Z tego powodu cała wieś zmieniła wiarę na katolicką. Cerkiew bez wiernych niszczała i nie miała racji bytu. Z tego powodu została rozebrana, a budulec zagospodarowany (dachówka) przez Doktorce, a pozostałe materiały zabrały Fasty.

Przyznam, że to pierwsza i jedyna wzmianka o istnieniu cerkwi unickiej w Klepaczach, jaką znam.

Cielatnik - miejsce na południe od ulicy Niewodnickiej między Horodnianką, a ulicą Polną. Według dokumentu z 1933 roku Cielatnik położony był między działką Bezubika, a ogrodami.

Ciopłonka, Za Ciopłem - miejsce na południe od dzisiejszej ulicy Ciepłej nieopodal skrzyżowania z ulicą Polną.

Cygan - według artykułu M. Olechnowicza górka pod lasem. Gdzieś nieopodal Kopciuchów.

Czwiertka za Bezubikami - teren między lasem państwowym, a granicą polną Jana Filończuka, według dokumentu z 1933 roku.

Ćwiartki, Ćwiartka pod Ługiem - uroczysko o obszarze około 15 ha położone przy mieście Starosielce, gdzie mieszkańcy Klepacz posiadali swoje działki. Ciągnęło się od lasu państwowego do granicy pola Podługu.

Dolina - wymieniona w "Historii wsi Klepacze".

Dwa zagony - według dokumentu z 1933 roku teren między drogą Bezubików, a granicą polną wsi od ogrodów.

Hrut - teren między granicą wsi, a torem kolejowym w miedzach Konstantego Łozowskiego i Franciszka Łozowskiego według dokumentu z 1933 roku.

Jelinka - wymieniona w "Historii wsi Klepacze" Kendysiów. Las po północnej stronie torów kolejowych, na zachód od stacji kolejowej.

Jezioryska, Ozieryska - zalewowe tereny przy Horodniance, nieopodal ulicy Wodociągowej, na północ od Kozińca.

Kamienisto - teren od granicy polnej Rokitników do lasu państwowego według dokumentu z 1933 roku.

Klepacze - uroczysko w lesie państwowym należące do włościan wsi Klepacze, wymienione w protokole z 1927 roku, dotyczącym ustalenia obszaru scalania.

Kopciuchy  bądź Kopciuch - dawne pole w lesie na południe od dzisiejszej ulicy Czaplińskiej.

Koziniec - teren położony po obu stronach Horodnianki, równolegle do ulicy Wodociągowej.

Kropiwnica - uroczysko przy drodze idącej do uroczyska Podgłębokie, z prawej jej strony o obszarze około 1 ha, przeznaczone do kopania piasku i żwiru podczas scalania wsi.

Kropiwnik - teren między lasem państwowym, a torem kolejowym w miedzach Franciszka Łozowskiego i Konstantego Łozowskiego według dokumentu z 1933 roku.

Księdzowski Las - według dokumentu z 1933 roku teren między lasem Chamskiego, a lasem państwowym.

Księżowskie, Księdzowo - pole bliżej Niewodnicy Kościelnej.

Leszczynnik - teren dawnego cmentarza unickiego po południowej stronie drogi do Niewodnicy Kościelnej. Według Alojzego in Heleny Kendysiów, wojsko polskie w 1944 roku podczas ćwiczeń i kopaniu okopów trafiało na szczątki ludzkie. Po drugiej stronie drogi naprzeciw Leszczynnika stoi krzyż.

Ług - według dokumentu z 1933 roku teren pomiędzy lasem Kuleszy, a Podługiem.

Miotłoszczyzna, Miatłowszyzna - uroczysko na terenie dzisiejszych Starosielc, między wiaduktem brzeskim, a ulicą Klepacką.

fragment pisma z 1933 roku wymieniającego uroczysko Miatłowszczyzna

Na Baciutach - łąki włościan wsi Klepacze, położone w odległości około 10 km od wsi, wymienione w Opisie projektowanego obszaru scalania z 1926 roku.

Nadane - pola aż pod Starosielcami, wymienione w artykule Olechnowicza.

Nadawek od Miatłowszczyzny - teren od granicy polnej Kamienistego do lasu państwowego według dokumentu z 1933 roku.

Nadawek Pierwszy za Leszczynnikiem i Nadawek Drugi za Leszczynnikiem - tereny między Czwiartkami, a lasem państwowym.

Nadawek za Bezubikami Szeroki - teren między granicą polną czwiartki, a granicą Jelinki według dokumentu z 1933 roku.

Nadawek za Bezubikami Wąski - między działką Jana Kendysia, a drogą do Jelinki według dokumentu z 1933 roku.

Nadawki - uroczysko o obszarze około 15 ha położone przy mieście Starosielce, gdzie mieszkańcy Klepacz posiadali swoje działki. Nieopodal dawnej ulicy Mickiewicza w Starosielcach i drogi do Białegostoku.

Fragment pisma z 1933, gdzie wymieniono uroczyska Rójstwo, Ćwiartki i Nadawki, położone przy Starosielcach

Nazareczki - działka leśna przy dawnej drodze Klepacze-Oliszki (ul. Polna).

Piaski - okolice dzisiejszych ulic Piaskowej, Łąkowej, gdzie w pisakach trzymało się ziemniaki na zimę. Nieopodal na górce znajdował się niegdyś drugi z klepackich wiatraków, należący do rodziny Jastrzębskich ze Starosielc.

Pieciwołoki - między granicą polną Rakitników do granicy polnej Kamienistego według dokumentu z 1933 roku.

Pieczysko - miejsce wymienione w "Historii wsi Klepacze" Heleny i Alojzego Kendysiów. Polożone między dzisiejszą ulicą Wodociągową, a drogą polną. Wymienione w piśmie z 1933 roku.

Piniowie - miejsce wymienione w "Historii wsi Klepacze" Heleny i Alojzego Kendysiów.

Pionowa Łąka - teren pomiędzy dawną drogą z Klepacz do Oliszek (ul. Polna), a Półczwiartkiem.

Pod Bochenko - teren nieopodal lasu państwowego.

Podgłębokie - półenklawa leśna, leżąca przy drodze gruntowej prowadzącej do Markowszczyzny, odchodzącej od drogi Klepacze - Horodnianka, włączona do obszaru lasu państwowego podczas scalania wsi.

fragment pisma z 1934 roku, wymieniającego półenklawę leśną Podgłębokie

Podołżnica - teren na północ od ulicy Spokojnej, nieopodal krzyżującej się z nią ulicy Cichej.

Podusznica - według dokumentu z 1933 roku teren między polem Kazimierza Łozowskiego, a torem kolejowym.

Półczwiartek - teren między granicą wsi, a torem kolejowym według dokumentu z 1933 roku.

Pranie - miejsce przy rzece wymienione w artykule Olechnowicza. Nie sprecyzowano, czy chodzi o Słuczankę, czy Horodniankę.

Rojstwo, Rójstwo - teren (zwany również uroczyskiem) o obszarze około 10 ha, gdzie mieszkańcy wsi Klepacze posiadali swoje grunty, zlokalizowany między uroczyskiem Nadawki, a Bacieczkami. Dziś na terenie Rojstwa położone jest osiedle Leśna Dolina.

Ryhorczuk - nazwa wymieniona w dokumencie z 1934 roku. Za "Ryhorczukiem" znajdowała się działka nieopodal drogi prowadzącej do Niewodnicy, przeznaczona do kopania gliny podczas scalania wsi.

fragment pisma z 1934 roku, w którym wymienia się Sieńkowszczyznę, Kropiwnicę, Podgłębokie, Leszczynnik, Kopciuchy, Ryhorczuk

Sieńkowszczyzna - nazwa wymieniona w dokumencie z 1934. Działki przeznaczone do kopania piasku, żwiru i gliny podczas scalania wsi.

Sierednia Łąka - teren między lasem Nazareckim, a Ozieryskami.

Sieredzina - teren ograniczony ulicą Kolejową, Horodnianką, ulią Klepacką i rzeczką Słuczanką.

Słuczyzna vel Słuczanka - teren położony wzdłuż południowej strony rzeki Słuczanki, okolice pomiędzy ulicą Kolejową i Nadrzeczną.

Torf - miejsce wymienione w "Historii wsi Klepacze" Kendysiów.

Turczyn I - uroczysko w lesie państwowym należące do włościan wsi Klepacze, wymienione w protokole z 1927 roku, dotyczącym ustalenia obszaru scalania.

Turczyn II - uroczysko w lesie państwowym należące do włościan wsi Klepacze, wymienione w protokole z 1927 roku, dotyczącym ustalenia obszaru scalania.

Fragment zaprojektowanego obszaru scalania z 1927 roku. Widoczne uroczyska leśne Klepacze, Turczyn I, Turczyn II.

Wyminki II - koło Starosielc, nieopodal przedwojennej ulicy Niewodnickiej w Starosielcach.

Za Leszczynnikiem - teren pomiędzy torem kolejowym do drogi wiodącej z Klepacz do Niewodnicy Kościelnej.

Za krynicą - teren między torem kolejowym, a ogrodami w miedzach Kazimierza Łozowskiego i Franciszka Łozowskiego.

Zagon - teren między granicą polną Dzielejkowszczyzny, a drogą Bezubików.

Zamłynie - położone tuż za dawną wsią, wymienione w artykule Olechnowicza. Według Małgorzaty Besztak miejsce położone między dzisiejszymi ulicami Spokojną i Niewodnicką. Za dawnym wiatrakiem Tupalskich.

Zawagzał - teren na południe od linii kolejowej, za stacją kolejową.

Zawonia - nazwa widoczna na mapie z 1966 roku, na zachód od Horodnianki na północnym krańcu wsi Klepacze, nieopodal ulicy Wodociągowej.

Markowszczyzna

W jeden z tych pięknych dni lipcowych, gdy było już po deszczu, a zza chmur wyszło słońce pojechaliśmy rodzinnie na przedobiednią wycieczkę do Markowszczyzny. Od nas to przysłowiowy rzut beretem, ale jakoś nigdy nie wpadło nam do głowy, aby akurat pojechać właśnie tam. Wioska ta, leżąca przy ruchliwej szosie z Białegostoku do Łap może poszczycić się historią sięgającą epoki renesansu. Znajdują się w niej pozostałości dwóch założeń dworskich.

Miejsce to zostało nadane około 1530 roku Mikołajowi Koryckiemu, podsędkowi bielskiemu, który później został starostą suraskim, by zwieńczyć swą karierę posadą sędziego ziemskiego  bielskiego. Nazwane zostało wówczas Niewodnicą Koryckich.

Rezydencja renesansowa, która wówczas powstała składała się z sześciu kwater o kształcie kwadratów, rozdzielonych drogą, stanowiącą oś kompozycyjną założenia. W kwaterze północno-zachodniej umieszczono dwór mieszkalny w typie modnej wówczas kamienicy oraz ogród ozdobny. Pozostałe kwatery wykorzystywane były do celów gospodarczych. Dwór usytuowany był na sztucznie usypanym wzgórzu.

W drugiej połowie XVII wieku, na skutek podziału majątku, funkcjonowały już trzy założenia dworskie o nazwie Markowszczyzna. Dwie części należały wówczas do rodziny Koryckich, a jedna do rodziny Brzozowskich. W roku 1720 jako właściciel wymieniany był Andrzej Smogorzewski. W drugiej połowie XVIII wieku w Markowszczyźnie znajdowały się dwa dwory: jeden należący do Wiszowatych, drugi do Łyszczyńskich. 

To właśnie dla historii związanej z rodziną Łyszczyńskich warto było przyjechać do Markowszczyzny. Trzej bracia: Adam, Józef i Witold (choć Jan Trynkowski twierdzi, że to pomyłka i że trzeci z braci miał na imię Michał) Łyszczyńscy to nieprzeciętne indywidualności pierwszej połowy XIX wieku. Witold Łyszczyński to twórca jednej z pierwszych w okolicach Białegostoku manufaktury włókienniczej. Łyszczyńcy w 1820  roku porzucili starą siedzibę dworską wybudowaną jeszcze przez Mikołaja Koryckiego i w bezpośrednim sąsiedztwie stworzyli nową (po drugiej stronie szosy do Łap, patrząc z punktu widzenia dzisiejszych stosunków przestrzennych w Markowszczyźnie).

W roku 1856 przeniesiono fabrykę do pobliskiej osady młyńskiej Topole, a w miejscu starej siedziby dworskiej, u podnoża wzgórza wybudowano nowy dwór, w którym mieszkał prawdopodobnie syn Witolda - Michał Łyszczyński. W rękach rodziny majątek pozostawał do roku 1928.

Nowi właściciele rozebrali dwór w starej siedzibie. Dawny dziedziniec gospodarczy i część ogrodów przeznaczono na pola uprawne i pastewniki. W końcu lat 80-ych widoczne było nadal tarasowe ukształtowanie terenu. Było ono otoczone starym szpalerem oraz drzewostanem starej alei. 

Gdy przyjechaliśmy do Markowszczyzny i skierowaliśmy się piaszczystą drogą w prawo w stronę dawnej kwatery dworskiej (w opracowaniach pod nazwą Markowszczyzna I) i ogrodu ozdobnego, nadal widać było resztki starego drzewostanu oraz tarasowe ukształtowanie terenu. Jednak gdy zapytaliśmy mieszkańca jednego z domów na terenie dawnego założenia dworskiego o zabytkowo wyglądającą oborę, która według opracowań miała mieć metrykę XIX-wieczną, zaprzeczył mówiąc, że obora była budowana przez dziadków ale w latach 30-ych XX wieku.

Zupełnie ciekawą wydaje się druga, nowsza siedziba dworska z roku 1820, gdyż zachował się budynek dawnego dworu. Po pierwsze nowa siedziba dworska ściśle wiąże się z powstaniem jednej z pierwszych fabryk włókienniczych w najbliższym sąsiedztwie Białegostoku, którą kierował Witold Łyszczyński. Bracia Witolda, zasłynęli zaś działalnością patriotyczną. Józef Łyszczyński, prezes Izby Sądu Cywilnego w Białymstoku po upadku powstania listopadowego związał się z partyzantką Józefa Zaliwskiego. Za udział w tym ruchu został zwolniony ze stanowiska prezesa sądu i zesłany na 5 lat do guberni penzeńskiej. Adam Łyszczyński z kolei, po ukończeniu gimnazjum białostockiego podjął w latach 1822-1825 studia prawnicze na uniwersytecie w Wilnie. Po powrocie do Markowszczyzny prowadził fabrykę wraz z bratem Witoldem. Nie wiadomo, czy brał udział w powstaniu listopadowym, ale na pewno podobnie, jak brat Józef związany był z partyzantką Józefa Zaliwskiego, jednak udało mu się uniknąć represji, dzięki ucieczce z carskiego więzienia. W 1833 roku osiadł w Edynburgu w Szkocji, gdzie rozpoczął studia medyczne. Później pogłębiał studia w Paryżu. W latach 1838-1840 przebywał w Indiach, jako przedstawiciel East India Company, a w 1840 został ranny podczas oblężenia Kabulu i powrócił do Anglii jako inwalida. W latach 40-ych XIX wieku z kolei został tajnym emisariuszem Hotelu Lambert i wysłany z nieudaną misją dyplomatyczną do Serbii. Po powrocie do Edynburga w roku 1848 zawarł znajomość z koncertującym w Wielkiej Brytanii Fryderykiem Chopinem. Chopin koncertując w Szkocji, jako skrzynki kontaktowej używał adresu właśnie Adama Łyszczyńskiego. Poza Witoldem, Józefem i Adamem w historii zapisali się też inni bracia: Feliks był filaretą, natomiast Anzelm ukończył Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego.

Po nowym założeniu dworskim z 182o roku pozostały do dziś ruiny dworu. Być może zostało ono założone na miejscu jednego z XVII-wiecznych założeń powstałych po podziale majątku Koryckich. Być może sam budynek dworu został rozebrany podczas II wojny światowej przez Niemców, którzy mogli na jego miejscu wznieść nowy budynek wykorzystując tylko niektóre elementy dworu z 1820 roku. Podobno na drzwiach wejściowych można odczytać datę 1820 r. Gdy my przyjechaliśmy na miejsce, ruiny mocno zakrywała rozrośnięta roślinność, żadnej daty nie mogliśmy więc dostrzec.

- Tu nawet wycieczki przyjeżdżają. - jak nas poinformowała jedna z mieszkanek domu położonego nieopodal. W każdym razie ruiny wyglądają na takie, których żywot jest przesądzony. Szkoda byłoby. Z krajobrazu zniknęłaby ostatnia pozostałość ciekawej historii miejsca zwanego Markowszczyzną.

Podczas pisania korzystałem z opracowań dotyczących założeń dworskich Markowszczyzna I i Markowszczyzna II Ewy Bończak-Kucharczyk i Józefa Maroszka, dostępnych na stronach "http://www.ogrodowy.minigo.pl" oraz z artykułu Jana Trynkowskiego "Absolwenci gimnazjum białostockiego (5). Adam Łyszczyński - pierwszy polski agent dyplomatyczny w Belgradzie", opublikowanego w "Gryficie", nr 22 z 2000 roku.