Stare nagrobki na cmentarzu prawosławnym w Fastach

Tuż za Białymstokiem, gdyby jechać na Ełk przez Knyszyn, Mońki i Grajewo mijamy wieś Fasty, niepozorną, gdyby nie pięknie położona po prawej stronie drogi, widoczną już dala cerkiew prawosławna w Fastach. Fasty wielu mieszkańcom Białegostoku kojarzą się z latami PRLu, gdyż niepodal ulokowano jeden z największych zakładów przemysłowych północno-wschodnej Polski, który "wessał" do opustoszałego po wojnie Białegostoku ludność z wielu bliżej i dalej położonych od miasta mieszkańców wsi.

Historycy z kolei wskazują na starą historię wsi, której nazwa była znana już za Raczkowiczów. Król Kazimierz Jagiellończyk miał przekazać część włości białostockiej po bratobójczej śmierci Jana Raczkowicza, protoplaście rodu Chodkiewiczów, Chodce Juriewiczowi w roku 1462. Aleksander Chodkiewicz zaś w roku 1533 przekazał Fasty monasterowi w Supraślu w zamian za wycofane z funduszu monasterskiego dobra choroszczańskie. Fasty wraz z folwarkiem Bacieczki pozotały przy monasterze do 1796 roku, kiedy rząd pruski skasował dobra monasterskie w kraju.

Obecna cerkiew został zbudowana w latach 1869-1875, gdyż wcześniejsza została spalona w czasie powstania styczniowego.

W okresie międzywojennym próbowano w Fastach ustanowić parafię neounicką, ale eksperyment ten tak jak nie powiódł się w całym kraju, tak i nie zakończył się powodzeniem w Fastach. Ks. Gapanowicz, zwolennik neounii, wyjechał wraz z wycofującymi się wojskami niemieckimi w roku 1944 na zachód.

Po wojnie proboszczem cerkwi w Fastach został ksiądz Włodzimierz Żuk, który opiekował się parafią przez 19 lat. On też przeprowadził kapitalny remont świątyni.

Mało kto wie, że po drugiej stronie szosy znajduje się bardzo interesujący cmentarz prawosławny, na którym można znaleźć stare, jeszcze sprzed I i II wojny światowej nagrobki. Oto te ciekawsze.

1. Nagrobek Marii Borsuk (1918-1921). Górna, starsza inskrypcja upamiętnia Marcina i Joannę Borsuków, a fundatorem nagrobka, postawionego w roku 1901 był Józef Borsuk z Łysek.

Józef Borsuk z Łysek, syn Marcina występuje w dokumentach notarialnych Starszego Notariusza Sądu Okręgowego w Grodnie w roku 1907. Wtedy to kupił od Augusta Moesa, właściciela fabryki w Choroszczy działkę położoną przy szosie warszawskiej (wówczas zwaną szosą petersburską), graniczącą z nią od północy, od zachodu z lasem należącym do majątku Nowosiółki, od wschodu z ziemią należącą do wsi Łyski, a od południa z ziemią należącą do wsi Jeroniki.

2. Nagrobek rodziny Arcimiuków. Maria Arcimiuk (1845-1923), Antoni Arcimiuk (1882-1960), Antoni Arcimiuk (1914-1945).

 Niektóre nagrobki świadczą o wielkiej historii, która dotknęła poszczególnych członków lokalnej społeczności, tak jak dwa poniższe.

3. Jan Gryk (1884-1967), Paulina Gryk (1890-1977) oraz Mikołaj Gryk, żołnierz Wojska Polskiego, który zginął podczas II wojny światowej.

4. Piotr Wróbel (1882-1960) i jego żona Anna Wróbel, która zmarła w Rosji w latach 20-ych XX wieku oraz ich córka Stefania Piechowska (1911-1979. Anna trafiła do Rosji prawdopodobnie w wyniku bieżeństwa 1915 roku.

5. nagrobek wspomnanego wyżej księdza Włodzimierza Żuka (1893-1972) i Olgi Żuk (1900-1958).

6. nagrobek Katarzyny Guzowskiej (1837-1910) ufundowany przez męża Jana Guzowskiego w roku 1911.

7. nagrobek rodziny Prokopowiczów. Ewdokia, Jan, Imilian (1867-1919).

Poniższy nagrobek, przykład lokalnego rzemiosła kowalskiego ukazuje tragedię rodzinną. 1 maja 1905 roku umiera młoda matka, a 14 maja 1905 roku jej półtoraroczna córka.

8. nagrobek Leoniły Andrejczuk (1878-1905) i córki Marii (1903-1905)

9. nagrobek rodziny Łuszyńskich: Teofili Łuszyńskiej, córki Joana (1889-1902) i Elżbiety Łuszyńskiej, córki Mikołaja (1902-1902).

10.nagrobek Wasilija Achimowicza, syna księdza z kolonii Bacieczki, Wasilja Jachimowicza.

Wasilij Jachimowicz, syn Andrzeja, ksiądz z Kolonii Bacieczki kupił w roku 1905 od Andrzeja Iwanowa, zamieszkałego na stacji Białystok kolei petersbursko-warszawskiej działkę w Bacieczkach w granicach: z jednej strony zaułek wiodący od drogi Białystok-Knyszyn, z drugiej działka należąca do zarządu gminy, z trzeciej działka należąca do Oniśko, a z czwartej działka należąca do Szymona Fiłończuka.

11. nagrobek Aleksandra Miluka (1916-1931).

Kolejny nagrobek należy do najstarszych. Pochodzi z końca XIX wieku.

12. nagrobek Aleksandra Pietrowa, syna Gerwazego (1886-1890).

Kolejny nagrobek, równie stary, ogrodzony żeliwnym ogrodzeniem, jest bardzo ciekawy z kilku względów. Ogrodzenie otacza dwa nagrobki. Jeden z nich był dla mnie nie do odczytania.

13. nagrobek upamiętnia Aleksandra Saulenko, zmarłego w 1884 roku.

Najciekawsze jest jednak to, że w ogrodzeniu nagrobka zachowała się sztabka z nazwiskiem producenta części żeliwnych nagrobka i ogrodzenia: K. Szerfer, Białystok.

Producentem nagrobka był prawdopodobnie Karol Szerfer, syn Jana, który widnieje w spisie parafian białostockich z lat 1890-1891. Mieszkał wówczas w domu Szewela Kryńskiego przy ulicy Pocztowej w Białymstoku (dziś ul. Jurowiecka).

Kolejny nagrobek jest dość tajemniczy. Składa się z kamienia z wypisaną inskrypcją w języku rosyjskim, świadczącą o tym, że został wystawiony przez Stefana i Katarzynę Terejewskich za duszę syna Piotra, zmarłego w roku 1894. W środku kamienia umocowano jednak inną, współczesną tablicę w języku polskim.

14. tablica w środku nagrobka informuje o tym, że są tu pochowani Jan Arcimiuk (1899-1986), Ludmiła Arcimiuk (1910-1998) i Nadzieja Arcimiuk.

15. nagrobek Wasyla Zajkowskiego (1869-1919).

16. nagrobek Łukasza Koniucha (1841-1907).

17. nagrobek Katarzyny Makłaszewskiej (1891-1908).

18. nagrobek Sylwestra Mikłaszewskiego (1835-1920).

Sylwester Mikłaszewski, syn Jana mieszkał w Bacieczkach. W roku 1902 został wywłaszczony za odszkodowaniem z części nieruchomości przeznaczonej pod budowę szosy Białystok-Baranowicze.

19. nagrobek Marii Zajkowskiej (1854-1908).

20. nagrobek Mikołaja Zajkowskiego, syna Michała (zm. 1895)

Następny nagrobek jest kolejnym niemym świadkiem wielkiej historii. 

21. Nagrobek Luby Horby, sybiraczki (1910-1988) oraz symbolicznie Stanisława Horby (1908-1943) i Teresy Horby (1942-1943), którzy zmarli na Syberii.

22. nagrobek Anny (zmarłej w 1903 roku) i Jakima (zmarłego w roku 1908) Lebiedzińskich.

23. nagrobek Stefana Czerniewskiego (1839-1912).

W ogrodzeniu nagrobka kolejna niespodzianka. Tabliczka z nazwiskiem producenta, którym był W. Jurczuk z ulicy Antoniukowskiej w Białymstoku.

Wydaje się, że W. Jurczuk był tą samą osobą, która w roku 1933 prowadziła Odlewnię żelaza W. Jurczuk-Winnickiego przy ulicy Stalowej w Białymstoku.

24. nagrobek Marii Soszeń, córki Romana (1899-1900).

25. nagrobek postawiony w roku 1896 upamiętniający Józefa Bakuna i Katarzynę Koniuch.

Budowa drogi Białystok - Starosielce - Jeżewo i dokument dotyczący wsi Klepacze (5)

W pierwszym dziesięcioleciu XX wieku wybudowano drogę łączącą Białystok i Jeżewo. Droga prowadziła przez miasteczko Starosielce, dochodziła do Narwi w okolicach Kruszewa i stamtąd po nowo wybudowanym moście prowadziła do Jeżewa. Z mostem tym wiąże się ciekawa historia. Pierwotny most był drewniany i mierzył 365 m długości. Został jednak zniszczony podczas działań wojennych 1915 roku. Kolejny most zbudowano w tym samym miejscu w roku 1928. Autobusy jeżdżące do Jeżewa przejeżdżały przez kołyszącą się konstrukcję bez pasażerów, którzy tę część trasy pokonywali pieszo. Jednak i drugi most zniszczony został podczas działań wojennych w 1939 roku. Legenda głosi, że gdy most zostaje odbudowany, wybucha kolejny konflikt zbrojny. Może dlatego od 1939 roku nikt o tym nie pomyślał? Dziś miejsce po zerwanym moście stanowi atrakcję turystyczną Narwiańskiego Parku Narodowego. Rozciąga się stąd piękny widok na bagna narwiańskie w miejscu, gdzie główne koryto rzeki rozdziela się na kilka odnóg. Udało mi się w tym miejscu (od strony Kruszewa) zrobić swego czasu ładne zdjęcia podczas wiosennego zachodu słońca.

Równie ciekawa panorama rozciąga się z drugiego brzegu Narwi, od strony Pszczółczyna.

Chciałbym jednak powrócić do głównego wątku, czyli budowy drogi Białystok - Jeżewo. Wśród akt Starszego Notariusza przy Sądzie Okręgowym w Grodnie z lat 1883-1915 znalazłem bowiem listy spisowe włościan wsi Klepacze, od których pozyskano działki pod budowę tej szosy. Dziś może fakt ten dziwić, gdyż do szosy tej przylegają Starosielce, Oliszki i Krupniki, Klepacze zaś są oddzielone od szosy wsią Krupniki i Oliszki. Wówczas jednak granice wsi inaczej widocznie przebiegały. Co jest najciekawsze w wymienionych spisach podano informację, kto był właścicielem pozyskiwanych pod budowę szosy działek w roku 1874, gdy uwłaszczono chłopów wsi Klepacze. Trzy pierwsze kolumny spisowe zawierają dane właściciela działki w momencie wykonywania pomiarów, właściciela działki w 1874 roku oraz obecnego właściciela działki, podczas ich pozyskiwania pod budowę szosy. Listy spisowe więc stanowią interesujące źródło do ewentualnych badań genealogicznych.

Powyżej widać dwie pierwsze strony list spisowych z roku 1907. Poniżej zaś znajdują się informacje dotyczących kolejnych włościan z Klepacz, od których pozyskano ziemię pod budowę szosy Białystok-Jeżewo wraz z informacją o właścicielach działek w roku 1874.

1. Wojciech Daniluk, syn Józefa. Działkę otrzymał po zmarłym ojcu Józefie Daniluku, który otrzymał nadział w 1874 roku. Ojciec zmarł przed 1877 rokiem.

2.  Antoni Bizubik, syn Jakuba. W 1874 roku działka należała do Jana Bezubika, który zmarł w roku 1879. Antoni działkę otrzymał po zmarłym bracie Janie.

3. Wincenty Bajkowski, syn Jana. W 1874 roku działka należała do Jana Bajkowskiego, który zmarł w roku 1882. Wincenty działkę otrzymał po zmarłym ojcu.

4. Jan Witkowski, syn Hilarego. W 1874 roku działka należała do Hilarego Witkowskiego, który zmarł w 1877 roku. Jan otrzymał ziemię po zmarłym ojcu.

5. Maciej Pańkowski, syn Macieja. W 1874 roku ziemia należała do Macieja Pańkowskiego, który zmarł w roku 1882.  Maciej otrzymał ziemię po zmarłym ojcu.

6. Jan Pańkowski, syn Macieja. W 1874 roku ziemia należała do Marcina Rajewskiego, który zmarł w roku 1877. Być może w pierwszej kolumnie jest błąd i to nie Jan Pańkowski, syn Macieja władał ziemią podczas pomiarów, a Józef Jakubowski, wymieniony w kolumnie 3, syn Jana, który otrzymał ziemię po ojcu Janie, a ten z kolei po swej żonie, córce wspomnianego Marcina Rajewskiego.

7.  Antoni i Wincenty Turowscy, synowie Jana. W 1874 roku ziemia należała do Jana Turowskiego, w roku 1882. Bracia Antoni i Wincenty ziemię otrzymali od swego ojca.

8. Franciszek Wysocki, syn Franciszka. W 1874 roku ziemia należała do Franciszka Wysockiego, który zmarł w 1877 roku. Franciszek Wysocki ziemię otrzymał po zmarłym ojcu.

9. Jan Łopacki, syn Jana. W momencie wykonywania spisu już nie żyjący. W  roku 1874 ziemia należała do Jana Wysockiego, który zmarł w 1887 roku. Stefan i Wincenty, synowie zmarłego Jana otrzymali ziemię po swoim ojcu, a ten po ojcu swej żony, Janie Wysockim.

10. Konstanty Rajewski, syn Józefa. W 1874 roku ziemia należała do Józefa Rajewskiego, który zmarł w 1882 roku. Konstanty Rajewski, otrzymał ziemię po swoim zmarłym ojcu.

11. Ignacy Rajewski, syn Jana. W 1874 roku ziemia należała do Jana Rajewskiego, który zmarł w 1903 roku. Ignacy otrzymał ziemię po zmarłym ojcu.

12. Józef Daniluk, syn Józefa. W 1874 roku ziemia należała do Józefa Daniluka, który zmarł w 1877 roku. Józef otrzymał ziemię po swym zmarłym ojcu.

13 Wincenty Małyszewski (Maliszewski?), syn Macieja. W 1874 roku ziemia również należała do niego.

14. Michał Okurowski, syn Kazimierza. W 1874 roku ziemia należała do Kuźmy Okurowskiego, który zmarł 15 w 1892 roku. Michał otrzymał ziemię po zmarłym ojcu Kuźmie.

15. Paweł Kluczyk, syn Pawła. W 1874 roku ziemia należała do Jana Sobolewskiego, który zmarł w 1882 roku. Paweł Kluczyk otrzymał ziemię po zmarłym teściu Janie Sobolewskim.

16. Jan Kirciel, syn Jana. W roku 1874 ziemia należała do Jana Kierciela, który zmarł w 1895 roku. Jan Kirciel otrzymał ziemię po zmarłym ojcu.

17. Zygmunt Tymoszuk, syn Franciszka (podczas wykonywania pomiarów przebywał w Ameryce). Wcześniej ziemia należała do Franciszka Tymoszuka, który zmarł w 1884 roku. Ziemia w użytkowaniu małoletnich synów Zygmunta: Józefa i Jana Tymoszuków oraz ich matki Michaliny Tymoszuk, córki Macieja.

18. Michał Koszewnik, syn Pawła. W 1874 roku ziemia należała do Pawła Koszewnika, który zmarł w 1902 roku. Michał otrzymał ziemię po zmarłym ojcu.

19. Antoni Baszel, syn Macieja. W 1874 roku ziemia należała do Macieja Baszela, który zmarł w 1875 roku. Antoni otrzymał ziemię po zmarłym ojcu.

20. Józef Fiłończuk, syn Tomasza. W 1874 roku ziemia należała do Macieja Fiłończuka, który zmarł w roku 1882. Ziemia po śmierci dziadka przeszła we władanie Tomasza Fiłończuka, a potem, po jego śmierci na Józefa Fiłończuka.

21. Maciej Klejzik, syn Antoniego. W momencie dokonywania pomiarów już nie żył. W 1874 roku ziemia należała również do zmarłego Macieja Klejzika. Po śmierci Macieja Klejzika -wnuka, ziemia przeszła na Franciszka Klejzika, prawnuka. 

22. Dodatkowo w skład działek pozyskanych pod budowę szosy Białystok-Jeżewo weszła ziemia pod już istniejącymi drogami, należąca do wsi Klepacze.

Na podstawie powyższych informacji widać, iż w latach 1874-1907 działki w Klepaczach leżące przy szosie do Jeżewa pozostawały wciąż w rodzinach pierwotnych właścicieli. Dodatkowe potwierdzenie powyższego faktu wynika z niewielkiej liczby zachowanych akt kupna-sprzedaży dla wsi Klepacze w zbiorze Starszego Notariusza przy Sądzie Okręgowym w Grodnie.

Wieś Klepacze po uwłaszczeniu chłopów (4)

W 1861 wprowadzono w Rosji reformę zwaną uwłaszczeniem chłopów. Treść reformy zawarta była w "Ustawie o włościanach uwolnionych od zależności poddańczej". Początkowo ustawa objęła chłopów w majątkach prywatnych, z czasem jednak rozciągnięto ją na majątki państwowe. Na mocy ustawy chłopi stawali się właścicielami ziemi, musieli jednak wnosić do skarbu państwa coroczną opłatę na wykup otrzymanej ziemi.

Wieś Klepacze koło Białegostoku była majątkiem państwowym, a chłopi ją zamieszkujący otrzymali nadziały ziemi na podstawie aktu kupna-sprzedaży z dnia 17 czerwca 1874 roku. Kopia dokumentu znajduje się w zbiorze akt Starszego Notariusza przy Sądzie Okręgowym w Grodnie, przechowywanym w Archiwum Państwowym w Białymstoku. Wspomniany akt zawiera spis gospodarstw objętych uwłaszczeniem wraz z określeniem powierzchni ziemi i ich rodzaju, definiuje także coroczne sumy wykupu ziemi dla każdego z gospodarstw, które obdarowani chłopi powinni spłacić do 1913 roku.

Na podstawie dziesiątego spisu ludności płci męskiej z 1869 roku (10-ta revizska skazka) ustalono, że wieś Klepacze zamieszkuje 150 chłopów płci męskiej wraz z rodzinami. Ostatecznie ziemię przydzielono następującym chłopom (alfabetycznie):

1. Bartłomiej Aleksiejuk,

2. Jan Bajkowski, 

3. Szymon Bajkowski - żołnierz, 

4. Maciej Baszuń,

5. Maciej Baszuń, 

6. Jan Bizubik, 

7. Marcin Biżuta - żołnierz,

8. Jan Bujnowski, 

9. Józef Danilczuk,

10. Jan Daniluk,

11. Dominik Fiłoń - żołnierz,

12. Marcin Fiłoń, 

13. Stefan Fiłoń, 

14. Maciej Fiłończuk,

15. Antoni Kendyś,

16. Józef Kendyś, 

17. Jan Kierciul,

18. Szymon Kierciul,

19. Maciej Klejzik

20. Paweł Koszewnik,

21. Bartłomiej Łozowski, 

22. Jerzy Łozowski, 

23. Wincenty Maliszewski,

24. Paweł Mankowski,

25. Stanisław Matysiuk, 

26. Jan Mikulski,

27. Michał Mikulski,

28. Jan Mucha, 

29. Kuźma Okurowski, 

30. Michał Okurowski,

31. Marcin Ostrowski, 

32. Maciej Pańkowski,

33. Karol Piechowski,

34. Jan Rajewski,

35. Józef Rajewski,

36. Maciej Rajewski, 

37. Marcin Rajewski,

38. Szymon Romańczuk,

39. Wincenty Słomiński, 

40. Jan Sobolewski,

41. Franciszek Timoszuk, 

42. Jan Timoszuk,

43. Franciszek Tupalski,  

44. Jan Turowski,

45. Anna Waśkowa - wymieniona wśród rodzin żołnierzy,

46. Hilary Witkowski,

47. Michał Wołos, 

50. Franciszek Wysocki,

51. Jan Wysocki,

52. Piotr Wysocki,

53. Szymon Wysocki, 

54. Jan Zdanowicz.

Oto kopia aktu:

Frejmanowie i Kaflowiczowie - przyczynek do historii Białegostoku i Bielska Podlaskiego

E-mail od Richarda był bardzo konkretny. Zależało mu aby: zidentyfikować miejsca, gdzie mieszkali Frejmanowie w Białymstoku; spróbować znaleźć lokalizację młyna, który do nich należał; odnaleźć, jeśli to możliwe, nagrobki członków rodziny; ustalić, czy możliwe jest, że ktoś z krewnych przeżył Holocaust i wciąż mieszka w Białymstoku. Poszukiwania, jak i uzyskane od Richarda informacje były na tyle ciekawe i wciągające, że złożyły się na niesamowitą historię, którą postanowiłem opowiedzieć.

Rozpoczyna się w roku 1852. Wtedy to na "Liście poboru kwaterunkowych pieniędzy z domów obywatelskich w Białymstoku zobowiązanych do wypełniania naturalnych powinności dla pokrycia w 1853 r. przewidywanych wydatków, sporządzonej dnia 30 grudnia 1852 r." pojawia się po raz pierwszy w Białymstoku nazwisko Pasz. Moszko Pasz, bo o nim mowa zamieszkiwał w domu pod numerem 270 przy ulicy Rynkowej, posiadając 34 arszyny kwadratowe własnego placu. Nie wiadomo skąd przybył do Białegostoku, ani też kim byli członkowie jego rodziny.

Minęło 30 lat i dzięki zachowanym dokumentom możemy powiedzieć o białostockiej rodzinie Paszów coś więcej. W roku 1886 Sąd Arbitrażowy w Grodnie wydał wyrok w sprawie tej rodziny, a 12-stronicowy dokument opisujący szczegółowo stosunki rodzinne oraz posiadane nieruchomości zachował się w zbiorze akt Starszego Notariusza w Grodnie, przechowywanych w Archiwum Państwowym w Białymstoku.

Przed sądem zebrali się Mowsza Aronowicz Pasz (Czy był tożsamy ze wspomnianym wyżej Moszko Paszem? Prawdopodobnie tak, ale pewności bez dalszych badań archiwalnych mieć nie można.) będący głową rodziny, jego syn Perec Mowszowicz Pasz wraz z żoną Mircą Iszą Srolewną, córka Lea Mowszowna Wejnberg (po mężu) oraz druga córka Cypa Mowszowna Frejman wraz z mężem Abramem Genochowem Frejmanem.

Przedmiot sporu został w bardzo skomplikowany sposób opisany i składało się nań wiele czynników. Ale na potrzeby artykułu wystarczy napisać, że chodziło o dwie parcele wraz z domami należące do rodziny. Znajdowały się przy ulicy Bazarnej i Mostowej i bezpośrednio ze sobą sąsiadowały. Gdy spojrzymy na plan Białegostoku z czasów carskich, zauważymy, że ulica Mostowa rozpoczynała się przy budynku synagogi zbudowanej z funduszy Izabeli Branickiej na przełomie 1771 i 1772 roku (Później w tym miejscu stanie Wielka Synagoga, której pomnik możemy oglądać na zapleczu budynku Delikatesów przy ulicy Suraskiej), kończyła zaś mniej więcej w miejscu, gdzie dziś z Rynku Kościuszki wychodzi ulica Legionowa.

Obie parcele musiały leżeć bardzo blisko wschodniego końca ulicy Mostowej (dzisiejsze odejście ulicy Legionowej od Rynku Kościuszki). Świadczy o tym ich sąsiedztwo. Działka przy ulicy Bazarnej graniczyła z ulicą Bazarną, działką Mowszy Rozentata, sadem należącym do Instytutu Panien Szlacheckich, sadem farmaceuty Wilbuszewicza, działką tychże Paszów przy ulicy Mostowej, działką Wilbuszewiczów i domem Ody Wysockiej. Działka przy ulicy Mostowej natomiast graniczyła z ulicą Mostową, sadem Wilbuszewicza, działką Wilbuszewicza i działką przy ulicy Bazarnej, należącą do tychże Paszów.

Poza Mowszą Aronowiczem Paszem, dokument wymienia również jego nieżyjącą, zmarłą w roku 1879 żonę Indę Dworę Pasz. To właśnie małżonkowie Mowsza i Inda Dwora około 1866 roku zakupili działkę przy ulicy Bazarnej od Jowela Barasza, zaś tę przy ulicy Mostowej, położoną obok budynku szkoły, od Frejdli Kantorowej.

W roku 1886 na działce przy ulicy Bazarnej stał frontem do niej dwupiętrowy murowany budynek mieszkalny, w podwórzu zaś 3 inne drewniane. Sama działka miała 429 sążnie kwadratowe powierzchni. Działka leżąca przy ulicy Mostowej była mniejsza, zaledwie 118,5 sążnia kwadratowego powierzchni. Stał na niej jednopiętrowy murowany dom frontem do ulicy z drewnianą dobudówką, jeden drewniany dom w podwórzu, a także jeden drewniany dom wspólny dla obu działek.

Po śmierci Indy Dwory, zarówno Mowsza, jak i jego dzieci spowodowały zadłużenie obu nieruchomości, nie mogąc się porozumieć zarówno co do spłaty długów, jak i podziału majątku.

Ostatecznie, decyzją sądu działka przy ulicy Bazarnej przypadła Perecowi Paszowi i jego żonie Mircy Iszy, działka przy ulicy Mostowej Abramowi i Cypie Frejmanom, Lea Wejnberg uzyskała spłatę swego udziału w gotówce, natomiast Mowsza Aronowicz Pasz dożywotnie mieszkanie w domu stojącym na granicy obu posesji i opiekę od syna Pereca.

Doszliśmy więc do momentu, gdy w całej historii pojawili się Abram Frejman i jego żona Cypa Mowszowna z Paszów Frejman. Cypa była drugą żoną Abrama. Niestety nie wiadomo nic o pierwszej żonie. Dość powiedzieć, że od roku 1886 małżonkowie posiadali na mocy decyzji sądu arbitrażowego parcelę przy ulicy Mostowej w Białymstoku wraz ze stojącymi na niej zabudowaniami.

Kolejny akt dotyczący rodziny Frejmanów w zbiorach Starszego Notariusza w Grodnie pochodzi z roku 1890. Wówczas to małżonkowie dokupują do swojej posiadłości przy ulicy Mostowej działkę sąsiednią należącą do Dawida Abramowa Wajndberga wraz z prawem udziału w drodze łączącej ulicę Bazarną z Mostową. Dziś pewnie ślad tej drogi (jeśli istnieje) leży pod asfaltem ulicy Legionowej. Zakupiona działka graniczyła z działką Pereca i Indy Dwory Paszów oraz z działką Pauliny Wilbuszewicz. Co ciekawe Abram Frejman wymieniony jest w dokumencie, jako właściciel własnego domu przy ulicy Lipowej. Niestety nie udało się zlokalizować jego adresu.

W 1893 roku z kolei, Abram i Cypa starali się o kredyt w Wileńskim Banku Ziemskim, a jako jego zabezpieczenie zaproponowali ustanowienie hipoteki na działce i nieruchomościach znajdujących się przy ulicy Mostowej. Nieznany jest dalszy los tej nieruchomości. W zbiorach Starszego Notariusza w Grodnie nie odnalazłem żadnej kolejnej informacji dotyczącej nieruchomości Frejmanów przy ulicy Mostowej.

Ostatnim odnalezionym dokumentem jest akt kupna działki przy ulicy Głuchej przez Cypę Frejman od Diny Estery Beniaminowny Ajzensztat w roku 1895. Działka była zabudowana i graniczyła z działkami Altera Wisowatego, Rubina Wisowatego, Abrama Rubinsztejna i z ulicą Głuchą, która stanowiła przedłużenie ulicy Mostowej w kierunku przeciwnym od synagogi. Widać to dobrze na załączonym powyżej fragmencie carskiego planu Białegostoku. Akt sprzedaży działki jest bardzo ciekawy. Dowiedzieć się można na przykład, że ulica Głucha nosiła wcześniej nazwę Browarna, jacy dzierżawcy korzystali z działki zanim została sprzedana, ale także tego, że Cypa Frejman w chwili sporządzania aktu sprzedaży mieszkała w domu Szejnghauza przy ulicy Suraskiej. Czyżby już wówczas Frejmanowie nie mieszkali przy ulicy Mostowej?

Ostatecznie odnalezione dokumenty w zbiorach Starszego Notariusza w Grodnie nie dały odpowiedzi, gdzie mógł znajdować się młyn Frejmanów.

Prawdopodobnie z końca XIX bądź początku XX wieku pochodzi zdjęcie Cypy Frejman z trójką dzieci Henrykiem, Arnoldem i Rochel, wykonane w białostockim atelier Józefa Sołowiejczyka.

Na zdjęciu nie ma Abrama Frejmana, ale jego podobiznę można poznać dzięki innemu zdjęciu, pochodzącemu z jakiegoś dokumentu.

E-mail, który otrzymałem od Richarda zawierał również prośbę o odnalezienie informacji o rodzinie Kaflowiczów z Bielska Podlaskiego, potomkach Elijaha Kaflowicza i Gitel z Delinskich.

Małżonkowie tworzący tę dość tradycyjną żydowską rodzinę, o czym świadczy ubiór, a także fryzury i broda na twarzy Elijahu siedzą z lewej strony zdjęcia.

W zbiorach Starszego Notariusza w Grodnie znajduje się tylko jeden dokument dotyczący rodziny Kaflowiczów. W 1904 roku syn Elijahu, Mendel Kaflowicz kupił działkę wraz z drewnianym domem, położoną przy ulicy Jewrejskiej (dziś Kazimierzowska) w Bielsku Podlaskim od braci Fajwela i Jankiela Kelmanowiczów Szwarców.

Na Kaflowiczów można trafić również w numerze 2 (48) pisma "Bielski Hostineć" z 2013 roku, w którym została wydrukowana lista właścicieli nieruchomości w Bielsku Podlaskim z 1914 roku. Znajduje się na niej wspomniany wyżej Mendel Kaflowicz, posiadający działkę przy ulicy Jewrejskiej z dwoma domami, w których mieszkało 5 mężczyzn i 6 kobiet.

Losy rodzin Frejmanów i Kaflowiczów splotły się w tragicznym momencie historii. Pora opowiedzieć jej ostatnią część.

Frejmanowie opuścili Białystok parę miesięcy po pogromie ludności żydowskiej w 1906 roku. Czuli się niepewnie. Pozostawili wszystkie nieruchomości i ruszyli za wielką wodę. Takie mniejsze pogromy zdarzały się w Białymstoku już wcześniej. Frejmanowie postąpili tak, jak wielu przed nimi. "Gazeta Kielecka" w numerze 68 z 1905 roku relacjonując zamieszki w Białymstoku z 13 sierpnia informuje:

"Z domów przy ulicy Suraskiej mieszkańcy przenieśli się do nowych mieszkań, w okolice spokojniejsze. Zamożniejsi opuszczają zupełnie miasto, w którem w ostatnim półroczu tyle popłynęło krwi i łez."

Odjeżdżali pociągiem z dworca kolejowego. Wraz z nimi dzieci, a wśród nich 16-letnia Rochel Frejman.

Na dworzec miał przyjść narzeczony, 21-letni Solomon Kaflowicz, syn Elijahu, mieszkający już wówczas w Białymstoku.

Ale nie pojawił się, a Rochel nie dowiedziała się dlaczego. Frejmanowie dopłynęli do Nowego Jorku, a później przenieśli się do Chicago.

Solomon nie mógł dotrzeć na białostocki dworzec z ważnego powodu. Został zatrzymany przez policję (traf chciał, że obowiązywała godzina policyjna) i aresztowany. Parę miesięcy później zjawił się jednak w Nowym Jorku i sobie znanymi sposobami dowiedział się, że w poszukiwaniu Rochel musi udać się do Chicago. Dystans pomiędzy miastami pokonał na motorze.

Ślub odbył się w roku 1909 w Chicago. Oboje dożyli sędziwych lat. Solomon (Sam) zmarł w roku 1977, a Rochel (Rae) w roku 1983.  Pochowani są na cmentarzu w Palm Springs w Kaliforni.

 ***

Dziękuję Dennisowi za zgodę na publikację zdjęć. Richardowi i Dennisowi za korespondencję, wymianę informacji i przyjazd do Białegostoku. To była prawdziwa przyjemność móc odkrywać przykryte kurzem karty historii i pokazywać Wam ważne dla was miejsca.

Dziękuję Annie Kraśnickiej za szybką konsultację telefoniczną w sprawie Żydów bielskich i cmentarza, Wiesławowi Wróblowi za wszelkie informacje, w szczególności dotyczące nieruchomości przy ulicy Lipowej w Białymstoku, Doroteuszowi Fionikowi za wskazanie odpowiednich artykułów w "Bielskim Hostińcu" oraz Joannie Sadowskiej za odpowiedź w sprawie źródeł historycznych dotyczących powojennych losów Żydów białostockich.