Cmentarz świętokrzyski w Gorzowie Wlkp.

Ostatnimi czasy podczas przyjazdów do Gorzowa zdarza mi się odwiedzać Cmentarz Świętokrzyski. Ta katolicka nekropolia powstała w połowie XIX wieku tuż po wybudowaniu kościoła parafialnego pod wezwaniem św. Krzyża. Za fundatora cmentarza uważa się polskiego szlachcica tatarskiego pochodzenia, Klaudiusza Alkiewicza (1831-1908), który wykupił od fabrykanta Gustawa Schrödera część posiadłości z przeznaczeniem pod cmentarz. Nagrobek Klaudiusza Alkiewicza i jego siostry Marii Ludwiki znajduje się do dziś na cmentarzu. Cmentarz jest zamknięty od roku 1964, ale po wojnie pełnił przez prawie 20 lat funkcję głównego cmentarza komunalnego w mieście. Moja rodzina trafiła do dawnego niemieckiego miasta w pierwszej połowie lat 50-ych (ze strony mamy) i w pierwszej połowie lat 60-ych (ze strony taty), więc nie mogę powiedzieć, że znam go z listopadowych wypraw na groby bliskich. Jest na nim pochowana tylko jedna osoba z rodziny - kuzynka mego ojca Anna Małgorzata Kowalska (04.1961-05.1961), która zmarła miesiąc po urodzeniu.

Spacerując po nekropolii świętokrzyskiej, liczącej około 7000 grobów co i rusz przekonuję się, że jest ona niezwykłym odzwierciedleniem powojennej historii miasta, dokumentując miejsca skąd przybywali na Ziemie Odzyskane do Landsberga pierwsi po wojnie nowi mieszkańcy. Ostatnim razem przeszedłem tylko małą część cmentarza odnajdując wiele ciekawych nagrobków, które poniżej chciałbym przedstawić.

1. Piotr Szrubis (05.05.1889 Wilno - 10.02.1948). Żonaty z Marią Smajkiewicz (1914-1986) z pochodzenia Tatarką. W Wilnie pracował jako pracownik urzędu pocztowo-telegraficznego. W Gorzowie był kontrolerem Urzędu Obwodowego Pocztowo-Telegraficznego.

2. dr Wacław Zawadzki (06.03.1877-13.07.1948), pediatra, jeden z pracowników szpitala PCK tuż po wojnie, założonego w budynku przy ulicy Kosynierów Gdyńskich 22-23  przeznaczonego dla byłych więźniarek ewakuowanych z obozowego szpitala w Ravensbrück.

3. Michał Walus (29.09.1912-07.09.1948), pochodzący z Jeziernej w powiecie zborowskim (dziś Ukraina).

4. Jadwiga Malec (31.03.1928 - 15.11.1948). Zmarła śmiercią tragiczną od ciosu nożem podczas próby przerwania bójki między swym narzeczonym, a jego kolegą.

5. Bolesław Szczesniak (17.01.1886 Warszawa - 31.08.1948).

6. Edward Kośmicki (1923 Poznań - 1947). Zginął śmiercią tragiczną.

7. Jerzy Czerewacz (1913-21.06.1948). Na nagrobku znajduje się dość tajemnicze określenie: tech. społ. inż.

8. Kazik Borysewicz (23.03.1928 Wilno-1948). Zginął śmiercią tragiczną.

9. Paulina Solecka (30.06.1899 Drohobycz-24.11.1948)

10. Nikodema Kreczyńska (1869-7.12.1948) pochodząca z Denesowa w powiecie tarnopolskim (dziś Ukraina). Prawdopodobnie chodzi o Nikodemę Kryczyńską z Teleżyńskich, pochodzącą z Denysowa w parafii Nastasów, żonę Stanisława i córkę Antoniego Teleżyńskiego i Julii z Lebedyńskich.

11. Wacław Wróblewski (13.06.1926 Grodno-27.11.1948)

12. Małgorzata Mejnartowicz (18.07.1847 Wilno-1.07.1947). Prawdopodobnie w dacie rocznej urodzenia występuje błąd i chodzi o rok urodzenia 1874. Prawdopodobnie chodzi o Małgorzatę Mejnartowicz z Tejbkiertów, córkę Adolfa Tejbkierta i Szarlotty z Kolbergów, luteran wileńskich, która w roku 1896 poślubiła w kościele św. Jana w Wilnie Ludwika Mejnartowicza.

13. Jan Żuk (2.01.1881 Plasewicze koło Lidy-20.12.1948). Syn Macieja i Agaty Żuków. W 1912 roku w lidskim kościele poślubił Julię z Podgajów.

14. Bolesław Grochowski (1907-17.03.1949). Zmarł tragicznie.

15. Jan Maternik (1899-8.04.1949) Zmarł tragicznie.

16. Józef Pujdak (30.05.1885 Lida-29.04.1949)

17. Bronisława Gmiter (3.03.1906 Wilno-21.09.1949)

18. Bolesław Błaz (1922 Drohobycz-1949) oraz nagrobek symboliczny Artura Błaza (1924-1945) poległego nad Nysą i tam pochowanego.

19. Józefa Gawlińska (1895-1949). Zmarła tragicznie.

20. Helena Szczęśniak z Witkowskich (21.02.1886 Warszawa-21.02.1950), córka warszawskiego stangreta Antoniego Witkowskiego i Zofii z Szewczyków.

21. Leon Smelty (1930-1950). Sportowiec.

22. Maria Stasiewicz (15.04.1923 Lida-17.05.1950)

23. Kazimierz Gendek (28.01.1913-2.08.1950) Zginął w wypadku kolejowym.

24. Stefan Siebierski (1931-1951). Zginął tragicznie.

25. Halina Szczepaniak z d. Czapska (28.01.1922-20.05.1951)

26. Teresa Drewniak z d. Ankiewicz (1922-1951).

To tylko 26 nagrobków z niewielkiej części cmentarza odwiedzonej ostatnio. Zwracają uwagę miejsca, skąd pochodzili zmarli: Wilno, Jeziorna (powiat Zborów), Warszawa, Poznań, Drohobycz, Denysów (powiat Tarnopol), Grodno, Plasewicze (parafia Lida), Lida. Miejsca pochodzenia pojawiają się często w inskrypcjach nagrobnych najwcześniejszych, tych zaraz powojennych, później jest ich nieco mniej. Myślę, że czeka mnie jeszcze nie jedna wyprawa na ten cmentarz w przyszłości.

Zdzisław Linkowski, "Historia cmentarza świętokrzyskiego",

http://www.parafiakrzyza.pl/home13.html

(dostęp 5.02.2022)

Robert Borowy, "Trudne początki służby zdrowia w Gorzowie, EchoGorzowa.pl, 30.03.2020 (dostęp 5.02.2022)

Kaplica pounicka i pozostałości cmentarza w Zawykach

W jeden z tych mroźnych, zimowych weekendów stycznia wybraliśmy się na spacer niebieskim szlakiem z Zawyk do Suraża, prowadzącym po obrzeżach Narwiańskiego Parku Narodowego. Wyobraźnia wciąż przywoływała obrazki z jesiennej wyprawy północnym odcinkiem tego szlaku, prowadzącym z Bojar do Suraża przez tereny leśne: zaskroniec wygrzewający się w porannym słońcu, łoś przecinający nam drogę, aby skryć się w gęstwinie, piękne widoki rozciągające się z góry Królowej Bony.

Zawyki chciałem zobaczyć bliżej z kilku powodów. To w Zawykach znajdowała się siedziba amtmana suraskiego Jana Frydrycha Jauryka, jednego z bohaterów konfliktu z początku XIX wieku o folwark w Klepaczach.

Powód drugi to zagadka związana z czasem budowy cerkwi w Zawykach i cerkwią w Bacieczkach (dziś dzielnica Białegostoku).

Zaczęliśmy nasz spacer od zwiedzenia drewnianej XVIII-wiecznej kaplicy w Zawykach, pierwotnie unickiej, później prawosławnej, dziś rzymskokatolickiej. Według o. Grzegorza Sosny i m. Antoniny Troc-Sosny, kaplica w Zawykach należała do parafii unickiej w Surażu i w roku 1773 została rozbudowana o materiał z rozebranej cerkwi w Bacieczkach. Skądinąd wiemy, że cerkiew w Bacieczkach istniała na pewno w roku 1784, więc prawdopodobnie w miejscu rozebranego budynku cerkwi w Bacieczkach zbudowano nowy. Po kasacie unii, kaplica w Zawykach należała do parafii prawosławnej w Surażu. Przy cerkwi w Zawykach już w XVIII wieku znajdowała się mniejsza kapliczka ze źródełkiem, a w niej Włodzimierska Ikona Matki Bożej.

Kaplica w Zawykach, choć drewniana i zbudowana w stylu barokowym, różni się znacznie sylwetką od opisywanej tu kiedyś cerkwi cmentarnej w Sokołach. Jednakże mimo tej różnicy jesteśmy w stanie dostrzec analogię między kaplicami w Zawykach, Sokołach, Ciborach Kołaczkach (gdzie stoi przeniesiony drewniany XVIII-wieczny kościół z Zawad), nieistniejącymi drewnianymi świątyniami w Korycinie, Suchowoli, Janowie, Dąbrowie Białostockiej (zachowały się ich zdjęcia), a także nieistniejącymi drewnianymi synagogami w naszym regionie (Sidra, Suchowola, Zabłudów). W XVIII- wieku był to dominujący typ świątyń na Podlasiu. Dawna cerkiew unicka św. Mikołaja w Białymstoku, czy poprzednik białostockiej fary, drewniany kościół z XVI wieku mogły wyglądać podobnie.

Wokół kaplicy w Zawykach można wciąż oglądać krzyże nagrobne sprzed I wojny światowej, gdy należała do parafii prawosławnej w Surażu. Dodatkowo, w murze okalającym pozostałości cmentarza znajdują się nieliczne tablice nagrobne.

1. Nagrobek Stefana (zm. 1919) i Pelagii Kościeszów (zm. 1918).

2. Nagrobek Iwana Klementiewa Baranowskiego (1825-4.02.1890).

3. Nagrobek Marianny Pańkowskiej, która zginęła w czasie II wojny światowej.

4. Jan Kożan (1907-13.10.1940).

5. Nagrobek Joana Wikientiewa Karczewskiego (1.05.1842-3.12.1908).

6. Tablica nagrobna Mikołaja Janowicza (1900-1903).

7. Tablica nagrobna Wincentego i Anny Karczewskich z 1908 roku.

W samych Zawykach znajduje się kilka krzyży przydrożnych - jeden z nich z roku 1983 opisany został cyrylicą. W drodze powrotnej, już wieczorem, w jednym z okien wypatrzyliśmy monidło. Nieczęsty to widok.

o. Grzegorz Sosna, m. Antonina Troc-Sosna "Zapomniane dziedzictwo. Nie istniejące już cerkwie w dorzeczu Biebrzy i Narwi.", Białystok, 2002

Księgi metrykalne parafii Szumsko

Wakacyjny wyjazd do Szumska w celu przejrzenia ocalałych ksiąg metrykalnych nie zakończył się powodzeniem. Zachowane księgi nie obejmowały ostatniego dwudziestolecia XIX wieku. Stąd też nie udało mi się wtedy ustalić nowych faktów dotyczących praprapradziadków Franciszka i Katarzyny Pociejowskich ani pradziadków Kacpra Stępnia i Józefy Pociejowskiej. Jesienią pojechałem do Szumska raz jeszcze, po to aby wypisać wszystkie rodziny o naziwsku Pociejowski i Stępień, mieszkające w parafii Szumsko, mając nadzieję, że w przyszłości dotrę do innych dokumentów z terenów tej parafii, co pozwoli mi powiązać ze sobą posiadane informacje.

Jeśli chodzi o księgi metrykalne z II połowy XIX wieku, w archiwum parafialnym w Szumsku znajdują się księgi ślubów z lat 1857-1879, księgi chrztów z lat 1859-1872 oraz księgi zgonów z lat 1859-1881.

W księgach tych znalazłem metryki dotyczące następujących rodzin o nazwisku Pociejowski:

- Andrzej Pociejowski, Franciszka Chruścińska,

- Franciszek Pociejowski, Agnieszka Kozłowska,

- Jan Pociejowski, Julianna Karczmarczyk,

- Michał Pociejowski, Agnieszka Kołodziejczyk,

- Michał Pociejowski, Helena Lesiak,

- Piotr Pociejowski, Brygida Tyrała,

- Wojciech Pociejowski, Antonina Bezak,

- Wojciech Pociejowski, Jadwiga Kozłowska,

- Wojciech Pociejowski, Antonina Stępień,

- Wojciech Pociejowski, Józefa Tyralenko.

Wszystkie te rodziny związane były z wsią Radostów. Moja praprababcia Józefa Pociejowska urodziła się według aktu zgonu w Szumsku w roku 1882.

Jeśli chodzi o nazwisko Stępień, metryk było mniej. Oto zidentyfikowane rodziny:

- Franciszek Stępień, Katarzyna Kozłowska, Lipiny,

- Stanisław Stępień, Franciszka Grudzień, Lipiny,

- Szymon Stępień, Marianna Niedbała, Zalesie,

- Szymon Stępień, Marianna Kruszyńska,

- Wojciech Stępień, Katarzyna Chruścińska, Zalesie.

Może ktoś z czytelników tego bloga jest potomkiem, którejś z tych rodzin i potrafi powiązać rodzinę Franciszka Pociejowskiego i Katarzyny z wypisanymi przeze mnie rodzinami?

Andrzej Siekierski, mój daleki przodek

Dotychczas sądziłem, że znalezienie szczegółowych zapisów opisujących życie naszych chłopskich przodków na początku XIX wieku nie jest łatwe i trzeba mieć dużo szczęścia, aby do takich zapisów dotrzeć. Ale ja miałem to szczęście i właśnie całkiem niedawno wśród zapisów majątkowych dla wsi Chmielów leżącej pod Tarnobrzegiem znalazłem akt z 1821 roku dotyczący mojego dalekiego przodka Andrzeja Siekierskiego.

Andrzej Siekierski, mój praprapraprapradziadek (około 1760-1830) był ojcem Zofii Siekierskiej. Zofia Siekierska zaś matką Marianny Motyki. Marianna Motyka dała życie Wojciechowi Tudorowi. Wojciech Tudor Andrzejowi. (Jedyne zdjęcie pradziadka Andrzeja Tudora, jakie posiadam, otrzymałem kiedyś dzięki temu blogowi.) Andrzej Tudor był ojcem mego dziadka Wojciecha Tudora, a Wojciech mojej mamy. Bardziej szczegółowo genealogię Tudorów opisałem po wizycie w archiwum parafialnym w Chmielowie.

Odnaleziony dokument dotyczy zapisu majątkowego z 14 lutego 1821. Mocą tego zapisu Andrzej Siekierski przekazał cały swój majątek najstarszej swej córce Zofii, mej praprapraprababce (1800-1843), która 5 dni później wstąpiła w związek małżeński z mym prapraprapradziadkiem Piotrem Motyką (1795-1871). Zofia otrzymała więc w posagu majątek, który zwykle przysługiwał najstarszemu synowi. Miała przy tym trochę szczęścia. Jej starszy brat Tomasz Siekierski zbiegł z cesarskiego wojska austriackiego za granicę i został wydziedziczony mocą prawa. Prawdopodobnie nigdy już do Chmielowa nie wrócił, nie pojawił się wśród zapisów metrykalnych dla Chmielowa nigdy więcej. Nowożeńcy zobowiązani zostali mocą zapisu do utrzymania ojca po jego śmierci oraz wywianowania pozostałych, młodszych sióstr Zofii. W zapisie nie pojawia się nazwisko matki Franciszki Siekierskiej z Flisów, ta bowiem zmarła trzy lata wcześniej, w 1818 roku.  Jeśli chodzi o siostry Zofii, Gertruda (1805-1871) nie wyszła za mąż, ale urodziła dwoje nieślubnych dzieci: Wojciecha (1836) i Mariannę (1840). Do końca życia mieszkała w domu nr 143 w Chmielowie, który był przedmiotem zapisu. Elżbieta (ur. 1802) wyszła za mąż za Wincentego Jadacha w roku 1831 pochodzącego ze wsi Jadachy. Po ślubie mieszkali w Jadachach, gdzie urodził się syn Jan (1830/1832). O pozostałych dzieciach Wincentego i Elżbiety nic nie wiem. Jeśli chodzi o najmłodszą Teresę, urodzoną w 1809 roku, nie znalazłem żadnych zapisów na jej temat.

Oto znaczenie niektórych słów i terminów występujących w dokumencie:

ingrossować - wprowadzać do ksiąg,

grunt na dzień w Tydzień pieszej pańszczyzny - w zaborze austriackim pańszczyzna została zniesiona w 1848 roku. Mój przodek więc w 1821 roku wciąż był obowiązany pańszczyznę odrabiać w zamian za posiadany grunt zwany właśnie "gruntem na dzień w Tydzień pieszej pańszczyzny". Był to jeden dzień w tygodniu pieszej pańszczyzny, odrabianej własnoręcznie w przeciwieństwie do pańszczyzny ciągłej odrabianej przy pomocy bydła sprzężajnego.

grunta rewizyonalne - grunta wpisane do katastru gruntowego, z których właściciel obowiązany był opłacać podatek.

zagon - pas gruntu ograniczony bruzdami.

staja, stajanie - odległość liczona miedzy dwoma odpoczynkami konia.

stożysko - stóg.

fassa - beczka do przechowywania produktów spożywczych.

intabulować - wprowadzać dokument do księgi wieczystej.

Oto treść odnalezionego dokumentu:

"N 52

Actum die 14 Februarij 1821

Na osobistą prośbę Piotra Motyki, włościana Chmielowskiego ingrossuje się Zapis Gruntu w następującey treści, Datum die 14 Februar 1821 N.85. Niżey podpisany zdrowy na umyśle y Ciele, zadnym błędem ani podstępem niezawiedziony, owszem trzezwo, jawnie, y wyraznie w przytomnosci Urzędnikow u Swiadkow ze swey Gromady Chmielowskiej do tego Aktu zaproszonych, a na swych podpisach ze swemi sukcessorami szkodować nie mogących, zeznaię: Iz mając ja we Wsi Chmielowie z Oyca swego grunt na dzień w Tydzien pieszey Pańszczyzny y przy tym Grunta rewizionalne to iest: w miejscu Przeymy zwanym raz zagonow trzy, przez dwoie stajan, a drugi raz takze trzy zagony przez iedno staianie y dwa stozyska na Siano: iedno na Wielkim Ługu, a drugie w Stoszerani, y przy tym Budynki Gospodarskie pod N. 143 będące a nie mogąc z tym wszystkim juz dla stanu ... (nieczytelne) y dla wieku podeszłego, y dla sił wypracowanych daley gospodarować i Powinnosci stąd nalezących odbywac, y nie maiąc do następstwa Syna, bo ten Tomasz do Służby C.K. Woyskowey oddany z tey Dezerterował, y zagranicę Kraju swego ze wszystkim wykradł się, a więc cały Grunt moy ciągły y Rewizyonalny z obydwoma Stozyskami oraz wszystkie Budynki moje, y przytym z naczynia sypnego Jok ieden, fassę iednę, y Beczkę kapustną iednę na naystarszę Córkę swoię Zofią Siekierską podług dozwolenia Dominikalnego na dniu 3 t.m. y roku N. 193 wydanego, za Piotra Motykę w małżeństwo wydać się mającą y na Jey Potomkow ustępuię daię daruię y wiecznym Prawem zapisuię, ale z temi warunkami:

1. Skoro ta córka moia Zofia ze swym oblubieńcem Piotrem Motyką uroczyście Szluby małżeńskie zawrze, więc oni oboie wszelkie powinności Gruntowe co komu nalezec będzie, regularnie odbywac powinni będą. nadto

2. Mnie swego Oyca do zycia czasu w Budynkach Gruntowych z uczciwoscią utrzymywac y potrzebami Zycia y Okrycia opatrywac, tudziesz

3. Młodsze córki moie iako to Elżbietę, Giertrudę y Teressę gdy im się Małżeństwo trafi do wydania ich podług przepomozenia swego dopomódz y po zł dziesięć srebrem kazdey wydac, bo więcey Majątek moy chudobny niewystarcza.

Więcey obowiązkow na tych następców moich Zięcia y Córkę niewkładam, ale w tym, co Im dziś zapisuię Rodzicielskim affektem ich błogosławię, y dlatego wydaiąc Im niniejszy Zapis takowy dla wagi znakiem krzyza świętego nieumieiętny pisma wraz z Urzednikami y Swiadkami podpisuię, do Approbaty Dominikalnej poddaię u do Ksiąg Gruntowych Wsi Chmielowa zaintabulowac dozwalam. Działo się w Mokrzyszowie dnia 14 lutego 1821 Roku. Prawo zdający Jędrzey Siekierski Oyciec, Prawo przyimuiący Zofia Siekierska corka, Piotr Motyka oblubieniec Jey, Przytomny Urzędnicy y Swiadkowie: Jacek Kotulski Woyt, Paweł Siekierski podwoyci, Maciej Samoieden przysięzny, Paweł Malec z Gromady, Jan Zberad, Piotr Koper, Jakob Biela, Walek Kotulski, Woyciech Grden. Nieumiejętnych pisma przy znaku Krzyza Swiętego podpisałem /podpis/ iako pisarz.

Ninieyszy zapis w takim przypadku, ze prawy następca Tomasz Siekierski swoim wykroczeniem przeciw C.K. Prawom Krajowym wydziedziczenie na siebie ściągnął, na siostrę iego Zofię Siekierską potwierdzaiąc, go Ksiąg Gruntowych Gromady Wsi Chmielowa intabulować zezwala się. w Mokrzyszowie die 14 Februar 821. Ant. Franc Polikowski m.p. Justitiarius."

Dziękuję panu Krzysztofowi.