Klepacze w czasie II wojny światowej

Działalność na rzecz dokumentowania, badania i ścigania zbrodni popełnionych w okresie okupacji niemieckiej na ziemiach polskich zyskała trwałą formę instytucjonalną już 29 marca 1945 r., gdy na podstawie uchwały Krajowej Rady Narodowej została powołana do życia Główna Komisja Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce (początkowo jako instytucja funkcjonująca przy Prezydium KRN).

Dekret KRN o utworzeniu Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce został ogłoszony 10 listopada 1945 r. Na jego mocy GKBZNwP zyskała uprawnienia do prowadzenia dochodzeń sądowych. W dekrecie tym został określony główny cel funkcjonowania GKBZN, którym było zbieranie i badanie materiałów dotyczących zbrodni niemieckich z lat 1939–1945 oraz publikowanie w kraju i za granicą wyników tych badań, jak również przekazywanie materiałów instytucjom zagranicznym o podobnym profilu działalności.

Zaczeły powstawać okręgowe komisje, których zadaniem było badanie zbrodni nazistowskich na poziomie lokalnym

Lata 1950–1964 to czas zdecydowanego zahamowania prac GKBZHwP. W tym okresie instytucja ta, pozbawiona oddziałów okręgowych, skupiała się w dużej mierze na pracach dokumentacyjnych i badawczych oraz wydawniczych.

Pierwszym krokiem do większej aktywności była podjęta 9 grudnia 1963 r. na posiedzeniu plenum GKBZHwP decyzja o ponownym podjęciu przerwanych prac. Na reaktywację działania komisji miały wpływ trzy główne czynniki:

- tocząca się w połowie lat sześćdziesiątych w RFN debata dotycząca przedawnienia ścigania zbrodni hitlerowskich w tym kraju. 

- proces członków załogi KL Auschwitz, prowadzony we Frankfurcie nad Menem w latach 1963–1965 i związana z tym pomoc prawna udzielona ze strony GKBZHwP przedstawicielom zachodnioniemieckiego wymiaru sprawiedliwości, a także mająca na celu zapoznanie się z polskimi zasobami archiwalnymi wizyta przedstawicieli Centrali Ścigania Zbrodni Nazistowskich w Ludwigsburgu ze stycznia 1965 r.

- wyodrębnienie się w łonie PZPR i szybki wzrost znaczenia skupionej wokół ministra spraw wewnętrznych Mieczysława Moczara grupy „partyzantów”. Członkowie tej grupy rekrutowali się w dużej mierze spośród pracowników resortów siłowych oraz działaczy partyjnych niższego szczebla. Sama nazwa tej nieformalnej grupy wywodziła się z wojennych doświadczeń wielu jej członków, walczących w czasie II wojny światowej w szeregach Armii Ludowej. Światopogląd „partyzantów” był oparty na nacjonalizmie wyrażanym za pomocą języka komunistycznej doktryny. Moczar przy różnych okazjach podkreślał kwestie neofaszyzmu i rewizjonizmu w RFN, wskazując tym samym na rzekome zagrożenie zachodnioniemieckie.

Moczar wykazywał szczególne zainteresowanie działalnością GKBZHwP oraz funkcjonowaniem jej archiwum. Przywódca „partyzantów” na przełomie 1964 i 1965 r. proponował członkom Komitetu Centralnego PZPR wzmocnienie personalne składu GKBZHwP oraz reorganizację jej archiwum. Moczar miał również krytykować dotychczasową działalność GKBZHwP oraz jej dyrektora Janusza Gumkowskiego. Ostatecznie zmiana na stanowisku dyrektora nastąpiła w czasie posiedzenia prezydium GKBZHwP 15 maja 1965 r. W jego trakcie przyjęto rezygnację Gumkowskiego, który oficjalnie „z przyczyn zdrowotnych” zdecydował się opuścić stanowisko. Nowym dyrektorem został dyrektor Zarządu Głównego Polskiego Związku Zachodniego, Czesław Pilichowski.

Szybko też okazało się, że nowy dyrektor GKBZHwP zaakceptował silną pozycję Moczara i jego grupy, a kierując swą instytucją, akceptował narzucony przez partię wymóg prowadzenia badań naukowych zgodnie z programem uprzednio zaakceptowanym przez władze, czego przejawem było m.in. spychanie na dalszy plan martyrologii ludności żydowskiej w czasie II wojny światowej.

Podstawę prawną określającą ramy organizacyjne, strukturę i sposób funkcjonowania Okręgowych Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich tworzył „Tymczasowy Regulamin Okręgowych Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce”, zatwierdzony przez ministra sprawiedliwości Stanisława Walczaka 1 września 1965 r. Na jego podstawie wszystkie reaktywowane komisje miały funkcjonować jako organy społeczne na terenie danego województwa. Działalność komisji miała służyć przede wszystkim realizacji ciągle obowiązującego dekretu z 10 listopada 1945 r. Przewidywano, że członkami komisji powinny być osoby zainteresowane problematyką zbrodni wojennych, popełnionych w czasie II wojny światowej. „Tymczasowy Regulamin” określał także pożądany profil społeczny członków okręgowych komisji. Oprócz prawników, historyków oraz działaczy politycznych i społecznych w jej skład mieli wchodzić „sędziowie i prokuratorzy oraz funkcjonariusze Milicji Obywatelskiej”, delegowani za zgodą ich zwierzchników.

W polskich archiwach zachowały się liczne kwestionariusze Okręgowych Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. Dwa z nich wytworzone przez Okręgową Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich w Białymstoku dotyczą zbrodni popełnionych na mieszkańcach wsi Klepacze.

Oba formularze sporządził 10 czerwca 1968 roku Romuald Szymański, sprawdzał je Konstanty Pawłow, a weryfikował Waldemar Monkiewicz. W pierwszym formularzu wymienione zostały osoby zeznające w sprawie zbrodni nazistowskich, w drugim formularzu ich nazwisk nie podano. Przyjmuję, że były to te same osoby: Stefan Bezubik, syn Józefa z Klepacz, Michał Romańczuk zamieszkały przy ulicy Kolejowej w Klepaczach oraz Adam Wysocki.

Oto zeznania świadków podane w formularzu pierwszym:

"W miesiącu wrześniu 1943 roku został aresztowany przez Gestapo obywatel Bezubik Lucjan, syn Józefa, mieszkaniec wsi Klepacz. W miesiącu październiku tego roku zostali aresztowani pozostali dwaj mieszkańcy wsi Klepacz: Romańczuk Feliks, syn Michała (adnotacja: Tadeusz Romańczuk, ul. Kolejowa), Wysocki Antoni, syn Adama (adnotacja: Józef, syn Adama, ul. Kolejowa). Bezubikowi Lucjanowi udało się wkrótce po aresztowaniu uciec, zamieszkuje on w Klepaczach przy ulicy Wodociągowej. Obywatele Romańczuk Feliks i Wysocki Antoni zostali rozstrzelani - bliższych okoliczności nie znamy.

W roku 1943 Niemcy rozstrzelali w Klepaczach dwóch mieszkańców tejże wsi - Polaków komunistów:

Turczewskiego Franciszka, Kołodkę Józefa (adnotacja: zamieszkali w Klepaczach ul. Polna, przy drugim zapisano: żona w Klepaczach).

W tym samym roku w Klepaczach zostali aresztowani następni mieszkańcy wsi Klepacze, Polacy: Cimoszuk Kazimierz, Łozowski Aleksander, syn Kazimierza, Turowski Józef, syn Stanisława. (Nazwisko Cimoszuk Kazimerz zostało podkreślone, z boku trzech nazwisk zapisano długopisem: ZSRR).

Podejrzani byli za wrogie stosunki do okupanta. Zostali rozstrzelani na innym terenie, losy ich po aresztowaniu nie są znane."

W formularzu drugim zostały wymienione osoby, które zostały zesłane na roboty przymusowe:

W latach 1942-1943 ze wsi Klepacze zostali wywiezieni na roboty przymusowe do III Rzeszy następujący obywatele:

1. Walentyna Bezubik, po mężu Sobocińska, córka Władysława.

2. Anna Bezubik, po mężu Cimoszuk, córka Władysława.

3. Henryka Danieluk, po mężu Bezubik, córka Michała.

4. Leokadia Bobrowska, po mężu Topolewicz, córka Wiktora.

5. Eugeniusz Topolewicz, syn Kazimierza.

6. Antoni Romańczuk.

7. Helena Bobrowska, po mężu Kluczyk, córka Wiktora.

8. Czesława Kluczyk, po mężu Sienkiewicz, córka Antoniego.

9. Alina Sadowska, po mężu Kendyś, córka Rocha.

10. Czesława Błażejewska, po mężu Wysocka, córka Władysława.

11. Irena Chaniewska, po mężu Rydzewska, córka Piotra.

12. Leokadia Chaniewska, po mężu Adamska, córka Piotra.

13. Lucyna Fiłończuk, po mężu Maliszewska, córka Stefana.

14. Sabina Kraszewska, po mężu Pańkowska, córka Konstantego.

15. Maria Piechowska.

16. Józef Wysocki, syn Adama.

17. Eugenia Wendołowicz, córka Józefa, nie wróciła.

18. Stanisława Turowska, córka Antoniego.

19. Eugenia Turowska, po mężu Wąsowicz, córka Antoniego.

20. Julia Sadowska, córka Rocha.

21. Helena Danieluk, po mężu Horodeńska, córka Stefana.

22. Leonarda Oleksicka, córka Kazimierza.

23. Lucyna Łupińska, po mężu Lenart, córka Andrzeja.

24. Henryka Baszeń, córka Mateusza.

25. Weronika Baszeń, córka Mateusza.

26. Maria Baszeń, po mężu Kochańska, córka Aleksandra.

27. Eugenia Oleksicka, nie wróciła.

28. Lucyna Zalewska, po mężu Baranowska.

29. Janina Fiłończuk, po mężu Klim.

30. Helena Romańczuk, córka Michała.

31. Władysława Bołtruczyk, po mężu Klim.

32. Zofia Fiłończuk, córka Stefana.

33. Walentyna Fiłończuk, córka Jana.

34. Jadwiga Baszeń, po mężu Nowakowska, córka Władysława.

35. Bronisław Rydzewski, syn Aleksandra.

36. Eugeniusz Rydzewski, syn Aleksandra.

37. Hilary Kiercel, syn Juliana.

38. Walentyna Kendyś, po mężu Romańczuk.

39. Helena Maliszewska, córka Stanisława.

40. Helena Topolewicz, po mężu Kondzior.

41. Antonina Ozorowska, po mężu Graberek.

42. Adam Zaniewski, syn Adama.

43. Pelagia Klejzik, córka Stefana.

44. Helena Błażejewska.

45. Józef Opacki, syn Stefana.

46. Zofia Opacka, żona Józefa.

47. Józef Sadowski, syn Rocha.

Mieszkańcy Klepacz według dokumentów policyjnych z 1910 roku

30 września 1910 roku policja powiatu białostockiego sporządziła listę mieszkańców wsi położonych wzdłuż kolei żelaznej z Petersburga do Warszawy, mieszkających w odległości nie większej niż 100 sążni od kolei. Wśród miejscowości objętych spisem znalazła się wieś Klepacze. Wydaje się, że spis obejmuje mieszkańców całej wsi lub przynajmniej jej zdecydowaną większość. Spisane są całe rodziny, co w przeciwieństwie do wielu innych dokumentów z Klepacz z okresu XIX i XX wieku, stanowi o dużej wartości tej listy do celów genealogicznych. Sformułowania "zamieszkały/a w Klepaczach od urodzenia" nie należy traktować dosłownie. Moim zdaniem oznacza to, iż dana rodzina wpisana była na listę miejscowej ludności stałej.

Oto osoby i rodziny, jakie znalazły się na liście:

1. Antoni Wyszyński, syn Bolesława, mieszczanin z Kleszczel w powiecie bielskim, 38 lat, zamieszkały w Klepaczach od roku,  kowal. Oprócz niego w skład rodziny wchodzili żona Stefania, 27 lat, dzieci, Janina, 6 lat, Eugeniusz - 1,5 roku, ojciec Bolesław Wyszyński, syn Michała - 96 lat, Franciszek Iwanow - czeladnik ze wsi Hołówki w gminie Juchnowiec, 16 lat. Rodzina ta została wykreślona z listy z dopiskiem informującym o wyjeździe do Królestwa Polskiego.

2. Wojciech Daniluk, syn Józefa, 72 lata, rolnik, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia. Wraz z nim mieszkali zięć Jan Wołejko, syn Jana, 47 lat, żona Jana, Maria, 40 lat, dzieci, Stanisława, 16 lat, Józef, 13 lat, Bronisław, 10 lat, Kazimierz, 7 lat, Stefan, 5 lat, Feliks, 1 rok.

3. Izabella Fiedorczuk, 32 lata, zamieszkała w Klepaczach od urodzenia. Dzieci, Paulina, 11 lat, wykreślona z dopiskiem "zmarła", Maria, 10 lat, Janina, 8 lat.

4. Jan Bajkowski, syn Dominika, 33 lata, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia. Żona Maria, 24 lata, córka Zofia, 3 lata, matka Maria Bajkowska, 60 lat.

5. Wincenty Bajkowski, syn Jana, 61 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Anna, 51 lat, dzieci Jan, 27 lat, wykreślony z dopiskiem "opuścił wieś", Józef, 26 lat, wykreślony z dopiskiem "opuścił wieś", Bronisław, 16 lat.

6. Jan Witkowski, syn Hilarego, 77 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Marcela, 77 lat, dzieci, Józef, 38 lat, żona Józefa, Teofila, 28 lat, dzieci Józefa i Teofili, Stanisław, 6 lat, Stefania, 4 lata.

7. Jan Witkowski, syn Jana, 40 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Anna, 38 lat, dzieci, Bronisław, 17 lat, Adela, 18 lat, Emilia, 11 lat, Anna, 6 lat, Janina, 4 lata, Edward, 1 rok.

8. Aleksander Pańkowski, syn Andrzeja, 28 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, bracia, Jan, 25 lat, Julian, 20 lat, matka, Franciszka, 60 lat.

9. Maciej Pańkowski, syn Macieja, 57 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Teofila, 56 lat, dzieci, Leon, 32 lata, Kazimierz, 28 lat, Bolesław, 20 lat, Stanisław, 16 lat, żona Leona, Anna, 30 lat, dzieci, Janina, 10 lat, Maria, 9 lat, Mieczysław, 7 lat, Antoni, 5 lat, Kazimierz, 4 lata, Leokadia, 3 lata.

10. Józef Jakubowski, syn Jana, 44 lata, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Maria, 29 lat, dzieci, Leonard, 16 lat, Michał, 10 lat, Jadwiga, 7 lat, Stefania, pół roku.

11. Wincenty Turowski, syn Jana, 55 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Maria, 55 lat, dzieci, Józef, 27 lat, Maria, 16 lat, Bronisław, 12 lat, Piotr, 8 lat, żona Józefa, Maria, 20 lat, ich córka, Zofia, 1 rok.

12. Józef Pańkowski, syn Macieja, 70 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Julia, 60 lat, wnuk Konstanty, 18 lat.

13. Salomea Turowska, córka Antoniego, 50 lat, zamieszkała w Klepaczach od urodzenia, dzieci, Antoni, 18 lat, Bronisław, 13 lat, Anna, 10 lat, Piotr, 8 lat.

14. Franciszek Wysocki, syn Franciszka, 73 lata, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, syn Karol, 30 lat, jego żona Zofia, 28 lat, córka Anna, 7 lat.

15a. Wincenty Opacki, syn Jana, 38 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Maria, 37 lat, dzieci, Bronisław, 9 lat, Antoni, 7 lat, Józef, 1 rok.

15b. Stefan Opacki, syn Jana, 40 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Katarzyna, 36 lat, dzieci, Aleksander, 13 lat, Wacław, 11 lat, Maria, 8 lat, Eugenia, 2 lata.

16. Konstanty Rajewski, syn Józefa, 38 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Zofia, 30 lat, dzieci, Antonina, 12 lat, Stefania, 5 lat, Julian, 4 lata, Antoni, 3 lata.

17. Stanisław Rajewski, syn Józefa, 46 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Michalina, 45 lat, dzieci Maria, 20 lat, Kazimiera, 11 lat, matka Maria Rajewska, 80 lat.

18. Jan Daniluk, syn Józefa, 60 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, dzieci, Michał 26 lat, Jadwiga, 30 lat, Paulina, 18 lat, Stefan, 17 lat, syn Jadwigi, Jan, 10 lat, żona Jana Daniluka, Rozalia, 60 lat.

19. Józef Daniluk, syn Wincentego, 80 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Maria, 60 lat, żona syna, Józefa, wdowa, 45 lat, jej dzieci, Józef, 11 lat, Maria, 15 lat, Paulina, 12 lat, Franciszka, 10 lat.

20. Józef Maliszewski, syn Wincentego, 20 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Feliksa, 30 lat, dzieci, Maria, 7 lat, Stefania, 6 lat, Eugenia, 4 lata, Józef, pół roku, brat Stefan, syn Michała, 21 lat, przy jego nazwisku widnieje dopisek "służy na wojnie".

21. Maciej Maliszewski, syn Wincentego, 25 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Stanisława, 20 lat, matka Katarzyna, 45 lat.

22. Paweł Kluczyk, syn Pawła, 62 lata, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Teofila, 55 lat, dzieci, Paweł, 33 lata, Antoni, 26 lat, Jan, 12 lat, Stefania, 20 lat, Paulina, 17 lat, wnuk Józef, 6 lat.

23. Klemens Kiercel, syn Jana, 45 lat, od urodzenia zamieszkały w Klepaczach, żona Bronisława, 35 lat, dzieci, Julian, 18 lat, Klemens, 15 lat, Józef, 8 lat, Stanisław, 1 rok, Bronisław, 12 lat, Zofia, 5 lat, ojciec Jan, syn Jana, 80 lat, matka matki, 70 lat, ich córka Antonina, 26 lat.

24. Teofila Bobrowska, wdowa, 46 lat, zamieszkała w Klepaczach od urodzenia, dzieci, Wiktor, 21 lat, Michał, 15 lat, Antoni, 13 lat, Maria, 10 lat.

25. Kazimierz Malinowski, syn Józefa, 37 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Maria, 27 lat, dzieci, Kazimiera, 10 lat, Stanisław, 8 lat, Józef, 6 lat, Kazimierz, 3 lata.

26. Zygmunt Timonczuk, syn Franciszka, 34 lata, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Michalina, 25 lat, dzieci, Maria, 10 lat, Józef, 8 lat, Jan, 6 lat, Eugenia, 4 lata, Stefania, 1 rok.

27. Michał Koszewski, syn Pawła, 29 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Joanna, 23 lata, dzieci, Aleksander, 4 lata, Feliksa, 2 lata, siostra Anna, 30 lat, matka Maria, 70 lat.

28. Wincenty Baszeń, syn Macieja, 58 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia (adnotacja o śmierci Wincentego), żona Emilia, 47 lat, dzieci, Jan, 26 lat (adnotacja o pobycie Jana w więzieniu za kradzież przez 6 miesięcy), Paulina, 14 lat, Julia, 11 lat, Maria, 10 lat (adnotacja o śmierci w roku 1911), Janina, 7 lat.

29. Franciszek Baszeń, syn Macieja, 50 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Teofila, 43 lata, dzieci, Władysław, 19 lat, Bolesław, 17 lat, Zofia, 12 lat, Stanisław, 7 lat.

30. Michał Baszeń, syn Macieja, 55 lat (adnotacja o procesie sądowym za kradzież w roku 1908), zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Maria, 48 lat, dzieci, Antonina, 19 lat, Aleksander, 17 lat, Stanisław, 13 lat, Maria, 6 lat.

31. Ignacy Rajewski, syn Jana, 72 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Anna, 55 lat, dzieci, Franciszek, 30 lat, Antoni, 32 lata, Izabela, 22 lata, Zofia, 18 lat, Paulina, 14 lat.

32. Wincenty Tupalski, syn Franciszka, 70 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Anastazja, 50 lat, syn Józef, 34 lata, jego żona Maria, 25 lat, dzieci, Józef, 3 lata (adnotacja o śmierci w 1912 roku), Genowefa, 6 lat.

Kolejne rodziny, jak wskazuje zapisek, mieszkały już za rzeczką.

33. Dominik Ostrowski, syn Antoniego, 45 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Anastazja, 50 lat, córka Stefania Bielakowa, 30 lat, która mieszkała w gościnie u swych rodziców, jej dzieci, Walenty, 3 lata, Antonina, 1 rok.

34. Roman Demianiuk, syn Józefa, 34 lata, przybył do Klepacz ze wsi Mieszuki w gminie Rajsk, żona Michalina, 28 lat, dzieci, Jan, 5 lat, Antoni, 3 lata, Bronisław, 1 miesiąc, brat żony, Józef Bielecki, syn Macieja ze wsi Hołówki w gminie Juchnowiec (adnotacja o zamieszkaniu w Starosielcach).

35. Franciszek Zdanowicz, syn Jana, 48 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Salomea, 45 lat, dzieci, Zofia, 17 lat, Antonina, 15 lat, Stefania, 13 lat, Emilia, 8 lat, Julian, 7 lat, Edward, 5 lat, Franciszek, 3 lata, Stefan, 1 rok.

36. Michał Rajewski, syn Ignacego, 45 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Antonina, 30 lat, dzieci, Maria, 14 lat, Michał, 12 lat, Antoni, 10 lat, Eugenia, 5 lat, Regina, 4 lata.

37. Izabela Maliszewska, córka Macieja, wdowa, 42 lata, zamieszkała w Klepaczach od urodzenia, dzieci, Michał, 16 lat, Stanisława, 14 lat, Antonina, 12 lat, Zofia, 9 lat, Antonina, 6 lat.

38. Kazimierz Rajewski, syn Macieja, 34 lata, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Maria, 28 lat, dzieci, Aleksandra, 9 lat, Stepanida, 6 lat, Michał, 3 lata (informacja o zgonie w 1911 roku).

39. Józef Bołtruczyk, syn Józefa, 60 lat, pochodził z Kruszewa w gminie Choroszcz, żona Katarzyna, 45 lat, dzieci, Stefan, 22 lata, Bronisława, 18 lat (adnotacja o zamążpójściu), Maria, 12 lat, Konstanty, 9 lat, Konstancja, 9 lat, Kazimierz, 3 lata.

40. Jacenty Bierdrzycki, syn Tomasza, 45 lat, przybył ze wsi Ploski w powiecie bielskim, żona Anna, 40 lat, Jan, 20 lat, Aleksander, 18 lat, Bronisław, 12 lat, Leokadia, 10 lat, Józef, 7 lat, Maria, 5 lat, Stefania, 1 rok.

41. Wincenty Żmojda, syn Marcina, 45 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Konstancja, 27 lat, dzieci, Maria, 5 lat, Kazimierz, 4 lata (adnotacja o zgonie w 1911 roku), matka żony Franciszka Jakubowska, 65 lat.

42. Maciej Wysocki, syn Franciszka, 66 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Marcela, 60 lat, dzieci, Piotr, 36 lat, żona Stefania, 40 lat, dzieci, Eugenia, 4 lata, Józef, 1 rok, syn Franciszek, 45 lat, córka Jadwiga Wacewicz, wdowa, 28 lat, jej dzieci, Antonina, 5 lat, Janina, 2 lata.

43. Katarzyna Mazurczuk, córka Macieja, 60 lat, zamieszkała w Klepaczach od urodzenia.

44. Jan Pawłow, syn Wasyla, 75 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Maria, 65 lat, dzieci, Jan, 27 lat (adnotacja o statusie żołnierza rezerwy), Stefan, 21 lat (adnotacja o wojennej służbie).

45. Adam Fiłon, syn Dominika, 60 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Urszula, 60 lat.

46. Jan Kendyś, syn Jana, 74 lata (adnotacja o zgonie w roku 1911), żona Antonina, 64 lata.

47. Antoni Bezubik, syn Jakuba, 80 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Anna, 60 lat, syn Antoni, 40 lat, jego żona Paulina, 30 lat, dzieci, Julian, 11 lat, Albin, 2,5 roku (adnotacja o  zgonie w 1911 roku), Jan, 1 rok, drugi syn Józef, robotnik, 30 lat, Siergiej Zmiejko, syn Jana, 15 lat (adnotacja o powrocie do rodziny we wsi Szczyty).

48. Michał Kuczyński, syn Andrzeja, 61 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Teofila, 45 lat, dzieci, Michalina, 6 lat, Zofia, 15 lat, Maria, 20 lat (adnotacja o zamążpójściu w 1911 roku), Józefa, 18 lat.

49. Wincenty Cimończuk, syn Jana, 60 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Marcela, 60 lat, dzieci, Jan, 19 lat, Konstanty, 16 lat.

50. Jan Wysocki, syn Szymona, 46 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Antonina, 34 lata, dzieci, Jan, 13 lat, Maria, 10 lat, Zofia, 5 lat, Józef, 3 lata.

51. Adam Wysocki, syn Szymona, 50 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Franciszka, 40 lat, dzieci, Bolesław, 20 lat (adnotacja o wyjeździe do Ameryki), Julian, 17 lat, Wacław, 15 lat, Anna, 12 lat, Stefania, 3 lata.

52. Jan Okurowski, syn Mikołaja, 33 lata, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Konstancja, 28 lat, dzieci, Edward, 6 lat, Józef, 8 miesięcy, matka Katarzyna, 55 lat, jej syn Bolesław, 20 lat.

53. Franciszek Okurowski, syn Andrzeja, 36 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Józefa, 30 lat, dzieci, Antonina, 7 lat, Kazimierz, 5 lat, Albin, 1 rok, matka Franciszka, 60 lat.

54. Franciszek Wołos, syn Michała, 61 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Michalina, 50 lat, dzieci, Maria, 20 lat, Józefa, 17 lat, Franciszek, 15 lat, Paulina, 10 lat, Stanisław, 6 lat.

55. Adolf Turczewski, syn Adama, 53 lata, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Franciszka, 56 lat, syn Franciszek, 15 lat.

56. Józef Kendyś, syn Franciszka, 45 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Maria, 41 lat, dzieci, Józef, 21 lat (adnotacja o wyjeździe do Ameryki w roku 1911), Władysław, 19 lat, Feliks, 17 lat, Leonarda, 13 lat, Franciszek, 11 lat, Jadwiga, 1 rok, ojciec Franciszek Kendyś, syn Antoniego, 70 lat, jego córka Stefania, 30 lat, Konstancja, 20 lat (adnotacja o zamążpójściu), Anna, 18 lat.

57. Józef Fiłończuk, syn Tomasza, 53 lata, od urodzenia zamieszkały w Klepaczach, żona Anna, 40 lat, dzieci, Stefan, 23 lata, Wiktoria, 17 lat, Maria, 11 lat, Władysław, 8 lat.

58. Maciej Klejzik, syn Andrzeja, 65 lat, zamieszkały od urodzenia w Klepaczach, żona Teofila, 55 lat, dzieci, Aleksandra, 24 lata, Michał, 14 lat, Stefan, 28 lat, żona Zofia, 25 lat, dzieci, Eugenia, 2 lata.

59. Franciszek Klejzik, syn Macieja, 43 lata, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Antonina, 44 lata, Paulina, 11 lat, Kazimierz, 10 lat, Stanisław, 14 lat, Antonina, 11 lat, Bronisław, 7 lat, Kamila, 2 lata, matka Antonina, 67 lat, babcia Agnieszka Mikulska, 94 lata.

60. Konstanty Wysocki, syn Szymona, 67 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Teofila, 30 lat, dzieci, Stanisław, 12 lat, Leon, 8 lat, Kazimierz, 2 lata, Jan, 7 lat.

61. Franciszek Baszeń, syn Franciszka, 30 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Teofila, 27 lat, dzieci, Stanisław, 8 lat, Jadwiga, 6 lat, Kazimierz, 2 lata, Albina, 1 rok.

62. Franciszek Baszeń, syn Macieja, 70 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Aniela, 56 lat, dzieci, Maciej, 30 lat, Stefan, 20 lat, Józef, 17 lat, żona Macieja, Kazimiera, 23 lata.

63. Wojciech Timoszuk, syn Jana, 70 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, dzieci, Antoni, 23 lata, Józef, 12 lat.

64. Stanisław Łupieński, syn Macieja, 32 lata, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona, Emilia, 30 lat, dzieci, Stanisław, 10 lat, Antoni, 4 lata.

65. Kajetan Bołtruczuk, syn Jana, 50 lat (adnotacja: stróż warsztatu D. Łupińskiego w Starosielcach), zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Emilia, 44 lata, dzieci, Antoni, 14 lat, Bronisław, 12 lat, Paulina, 7 lat.

66. Andrzej Łupieński, syn Macieja, 27 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Emilia, 23 lata, dzieci, Józef, 2 lata, brat Andrzeja, Zygmunt, 21 lat, matka Ewa, 50 lat.

67. Seweryn Gogol, syn Jana, 25 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Józefa, 23 lata, dzieci, Maria, 4 lata, Antoni, 1 rok (adnotacja o zgonie dzieci w roku 1911).

68. Michał Okurowski, syn Kazimierza, 45 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Joanna, 46 lat, dzieci, Michał, 22 lata, Antoni, 16 lat, Wacław, 14 lat, Kazimiera, 12 lat, Józef, 10 lat, Janina, 7 lat.

69. Wojciech Oleksicki, syn Bartłomieja, 50 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Katarzyna, 49 lat, dzieci, Aleksander, 21 lat, Bronisław, 17 lat.

70. Ignacy Oleksicki, syn Bartłomieja, 40 lat, zamieszkały od urodzenia w Klepaczach, żona Teofila, 35 lat, dzieci, Kazimierz, 15 lat, Bronisław, 12 lat, Józef, 6 lat, Edward, 3 lata.

71. Józef Jaromiński, syn Andrzeja, 70 lat, zamieszkały od urodzenia w Klepaczach, żona Maria, 45 lat, dzieci, Franciszek, 31 lat, jego żona Aleksandra, 30 lat, ich dzieci, Bronisława, 7 lat, Bronisław, 3 lata, Stanisław, 2 lata, drugi syn, Antoni, 24 lata, żona Anna, 24 lata, dzieci, Maria, 1 rok, córka Józefa, Izabela, 22 lata (adnotacja o zamążpójściu w Ruszczanach w gminie Choroszcz).

72. Kazimierz Daniluk, syn Kazimierza, 30 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Aleksandra, 28 lat, dzieci, Maria, 11 lat, Michał, 9 lat, Wiktoria, 7 lat, Julian, 5 lat, Stefania, 4 lata, Feliksa, 1 rok.

73. Jan Fiłończuk, syn Marcina, 30 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Maria, 22 lata, dzieci, Józef, 1 1/2 roku, matka Anna, 60 lat, jej córka, Maria, 24 lata.

74. Marcin Fiłończuk, syn Marcina, 58 lat, zamieszkały od urodzenia w Klepaczach, żona Rozalia, 55 lat, dzieci, Józef, 30 lat, żona Wiktoria, 35 lat (adnotacja o zgonie w roku 1911), dzieci, Aleksander, 5 lat, Maria, 4 lata, synowie Marcina, Michał, 22 lata, Feliks, 14 lat, Bronisław, 17 lat.

75. Jan Ostrowski, syn Marcina, 56 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Maria, 53 lata, dzieci, Antoni, 17 lat.

76. Paweł Ostrowski, syn Marcina, 32 lata, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Maria, 30 lat, dzieci, Antoni, 7 lat, Aleksander, 4 lata, Teofila, 2 lata, matka Paulina, 60 lat.

77. Jan Mucha, syn Ludwika, 35 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Kazimiera, 30 lat, dzieci, Antoni, 3 lata.

78. Jan Borsuk, syn Franciszka, 40 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Teofila, 30 lat, dzieci, Karolina, 13 lat.

79. Józef Borsuk, syn Franciszka, 3o lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Maria, 24 lata, dzieci, Józef, 4 lata, Stanisław, 1 rok.

80. Józef Kendyś, syn Macieja, 32 lata, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Ludwika, 30 lat, dzieci, Władysław, 7 lat, Zofia, 3 lata, matka, Anna, 60 lat.

81. Józef Kendyś, syn Jana, 80 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, syn Antoni, 38 lat, żona Antoniego, Aleksandra, 38 lat, ich dzieci, Antoni, 11 lat, Piotr, 7 lat, Stanisław, 3 lata.

82. Piotr Topolewicz, syn Jana, 48 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Anna, 50 lat, dzieci, Feliksa, 10 lat, Kazimierz, 12 lat.

83. Józef Mikulski, syn Jana, 35 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Maria, 30 lat, dzieci, Michał, 7 lat, Stanisław, 5 lat, Leokadia, 3 lata.

84. Maria Piechowska, córka Michała, 50 lat, wdowa, zamieszkała w Klepaczach od urodzenia, dzieci, Michał, 29 lat, Antoni, 14 lat (adnotacja: w Ameryce), Jan, 9 lat, Józefa, 19 lat, Maria, 15 lat, Anna, 6 lat.

85. Karol Piechowski, syn Karola, 53 lata, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Paulina, 45 lat, dzieci, Emilia, 20 lat, Maria, 13 lat, Stanisław, 6 lat, Karolina, 9 lat, Anna, 3 lata, Adam, 20 lat, Stanisław, 12 lat.

86. Konstanty Piechowski, syn Karola, 39 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Zofia, 30 lat, dzieci, Julianna, 9 lat, Feliksa, 3 lata.

87. Franciszek Mikulski, syn Michała, 50 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Anna, 50 lat, dzieci, Bronisław, 15 lat, Stanisław, 12 lat.

88. Stefan Mikulski, syn Michała, 30 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, matka Anna, 40 lat (prawdopodobnie błędny zapis, być może zaniżono wiek matki lub podano dane żony), siostry, Bronisława, 17 lat (adnotacja o zamążpójściu w Turczynie), Kazimiera, 12 lat, Antoni, 6 lat, Bronisław, 10 lat.

89. Karol Rydzewski, syn Karola, 57 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Maria, 57 lat, dzieci, Aleksander, 21 lat, Kazimierz, 35 lat, żona jego Maria, 28 lat, dzieci, Julian, 3 lata, Anna, 3 miesiące.

90. Andrzej Wysocki, syn Piotra, 60 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Antonina, 56 lat, dzieci, Michał, 27 lat, zamężna córka Maria Kryszel, 30 lat (adnotacja: mieszka w Białymstoku), jej mąż Józef Kryszel, syn Jana, 37 lat, ze wsi Kuriany (adnotacja: mieszka w Białymstoku).

91. Franciszek Fiłończuk, syn Szymona, 50 lat, zamieszkały od urodzenia w Klepaczach, żona Józefa, 50 lat, dzieci, Michał, 19 lat, Kazimierz, 13 lat, Stefania, 10 lat, matka Kazimiera, 70 lat.

92. Konstanty Romańczuk, syn Stefana, 38 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Joanna, 36 lat, dzieci, Maria, 2 lata.

93. Antoni Fiłończuk, syn Szymona, 43 lata, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Michalina, 36 lat, dzieci, Kazimierz, 7 lat, Władysław, 3 lata, Paulina, 5 lat.

94. Piotr Wysocki, syn Piotra, 47 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Józefa, 40 lat, dzieci, Maria, 16 lat, Adam, 13 lat, Stanisław, 10 lat, Stefania, 8 lat, Teofila, 5 lat.

95. Rozalia Piechowska, córka Jana, 60 lat, zamieszkała w Klepaczach od urodzenia, wnuk Władysław, 10 lat, siostra Anna Bondar, 70 lat, drugi wnuk, Wacław, 17 lat.

96. Stanisław Mańkowski, syn Pawła, 30 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Maria, 25 lat, dzieci Anna, 5 lat, Józef, 2 lata, Agnieszka Mańkowska, córka Jana, wdowa, 45 lat, dzieci, Maria, 20 lat, Julia, 17 lat (adnotacja: w Ameryce), brat Stanisława Mańkowskiego, Michał, 60 lat.

97. Jan Mańkowski, syn Jana, 39 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Elżbieta, 30 lat, dzieci, Franciszek, 9 lat, Maria, 7 lat, Wacław, 5 lat.

98. Kazimierz Słomiński, 52 lata, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Teofila, 30 lat, dzieci, Józefa, 14 lat, Aleksandra, 12 lat, Aleksander, 8 lat, matka żony, Ewa, 68 lat (adnotacja o zgonie w roku 1911).

99. Bartłomiej Fiłończuk, syn Bartłomieja, 48 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Anna, 40 lat, dzieci, Feliksa, 6 lat, Bronisława, 22 lata.

100. Franciszek Łazowski, syn Jana, 54 lata, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Elżbieta, 42 lata, dzieci, Maria, 18 lat, Ludwik, 14 lat, Józef, 8 lat, Stefan, 6 lat, Kazimierz, 3 lata, ojciec Jan, 88 lat.

101. Kazimierz Łazowski, syn Jerzego, 55 lata, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Paulina, 40 lat, dzieci, Aleksander, 17 lat, Maria, 11 lat.

102. Antoni Łazowski, syn Jerzego, 60 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Anna, 50 lat, dzieci, Bolesław, 25 lat, Konstanty, 30 lat, jego żona Józefa, 25 lat, dzieci, Józef, 6 lat, Feliksa, 4 lata.

103. Wincenty Łazowski, syn Franciszka, 50 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Maria, 50 lat, zięć Józef Baszeń, syn Michała, 27 lat, jego żona Emilia, 25 lat, dzieci, Stefan, 2 lata, Julia, 1 rok, matka Salomea Łozowska, 60 lat.

104. Stefan Łazowski, syn Wawrzyńca, 36 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Teofila, 40 lat, dzieci, Aleksander, 6 lat, Felina, 4 lata.

105. Konstanty Łozowski, syn Wawrzyńca, 40 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Teofila, 40 lat, dzieci, Karolina, 12 lat, Kazimierz, 10 lat, Stanisław, 6 lat, Michalina, 4 lata.

106. Stefan Tupalski, syn Marcina, 43 lata, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Michalina, 38 lat, dzieci, Aleksander, 17 lat, Kazimiera, 15 lat, Stefania, 10 lat, Stanisława, 8 lat, Janina, 4 lata.

107. Kazimierz Tupalski, syn Marcina, 35 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Karolina, 30 lat.

108. Konstanty Tupalski, syn Bartłomieja, 36 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Józefa, 30 lat, dzieci, Franciszek, 9 lat, Maria, 6 lat, Leonia, 1 rok, matka Maria, 70 lat.

109. Michalina Tupalska, zamieszkała w Klepaczach od urodzenia, dzieci, Aleksander, 21 lat, Szymon, 18 lat, Antonina, 16 lat (adnotacje: na wojennej służbie, wyszła za mąż), Józef, 15 lat, Paulina, 12 lat, Władysław, 9 lat.

110. Wincenty Ozorowski, syn Michała, 30 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Maria, 30 lat, dzieci, Maria, 10 lat, Paulina, 8 lat, Anna, 6 lat, Emilia, 4 lata, Antonina, 1 rok, ojciec żony, Antoni Baszeń, syn Macieja, 58 lat, jego żona, Maria, 70 lat.

Kornwalia

Prawdopodobnie nie polecielibyśmy w tym roku do Kornwalii (Choć, kto wie?), gdyby nie to, że mieszka tam ciocia żony, z którą ostatnie spotkanie odbyło się 33 lata temu, a z którą chcieliśmy się spotkać podczas wyjazdu do Wielkiej Brytanii. Wybór padł więc na miasteczko Newquay położone w północnej części Półwyspu Kornwalijskiego nad Atlantykiem, gdyż można było tam dolecieć w dość prosty sposób. Pierwszy dzień w Newquay można potraktować, tak jakby go nie było. Wycieńczony 3-dniowym eksplorowaniem Londynu, prawie cały ten dzień przespałem, wyściubiając nos z apartamentu po to tylko, aby coś zjeść na obiad. Zacznę więc od kulinariów, każde miejsce bowiem, poza wszystkimi innymi aspektami charakteryzuje się specyficznymi zapachami i smakami. Wybór padł na "fish and chips", potrawę wszechobecną w Wielkiej Brytanii. Pamiętam do dziś pierwszy raz, gdy jej skosztowałem. Małe miasteczko Ledbury w hrabstwie Worcestershire, sierpień lub wrzeień 1995, bar. Dostaję filet z dorsza wysmażony w cieście piwnym, otoczony przepyszną chrupiącą panierką, serwowany z grubo ciosanymi frytkami.

"-With vinegar? - zapytał sprzedawca.

- Yes, please - odpowiedziałem."

Próbowałem wiele razy "fish and chips" podczas tegorocznego kornwalijskiego wyjazdu w kilku miejscowych barach i restauracjach, chcąc przypomnieć sobie ten smak z 1995 roku i choć prawie za każdym razem otrzymana ryba była doskonała (w Kornwalii serwowana z zielonym groszkiem lub puree z groszku i frytkami, czasami jeszcze z sosem tatarskim), nie przypominała tej pierwszej z Ledbury.

Jeśli już przy kulinariach jesteśmy, nie sposób nie wspomnieć o "cornish pasties", czyli wszechobecnych w Kornwalii pasztecikach z ciasta drożdżowego z tradycyjnym mięsnym nadzieniem z dodatkiem warzyw lub w różnych innych wersjach smakowych. Paszteciki te przypominają trochę nasze tatarskie lub karaimskie kibiny z Trok koło Wilna. Doskonała, smaczna przekąska serwowana na ciepło.

Zwiedzanie Newquay warto rozpocząć od wizyty w lokalnym muzeum prowadzonym przez Newquay Old Cornwall Society. Muzeum otwarte jest przez trzy dni w tygodniu. Zawiera niewielką ekspozycję artefaktów związanych z morzem, fotografii i innych ciekawych przedmiotów. Można w nim nabyć stare pocztówki oraz przewodniki i wydawnictwa, z których najciekawsza wydała mi się książeczka Sheili Harper "Newquay through time", będąca zbiorem historycznych zdjęć istniejących lub już nie istniejących obiektów w miasteczku wraz z historycznym komentarzem. Świetna podstawa dla późniejszych wędrówek po okolicy i odkrywania lokalnych ciekawostek. Muzeum mieści się w niepozornym budynku widocznym na poniższym zdjęciu.

Niezależnie od tego, jak ciekawe miejsca jesteśmy w stanie odkryć w samym Newquay (wcale nie zatłoczonym w sezonie turystycznym na szczęście), magnesem przyciągającym do Korwnalii przyjezdnych są niewątpliwie nadmorskie klify, z których rozciągają się przepiękne widoki na pobliskie plaże, unikalne formy skalne czy przybrzeżne wyspy. Wzdłuż klifów poprowadzone są piesze ścieżki całkiem nieźle oznakowane. Na pewno spotkamy podczas naszych wycieczek stada pasących się owiec, a także wszędobylskie mewy srebrzyste. Nieopodal Newquay znajduje się też wyspa Cheek, miejsce bytowania fok, które można oglądać z klifu i nie trzeba do tego celu używać lornetki, tak blisko znajduje się ta wyspa od wybrzeża.

Zbliżamy się powoli do klimatów cmentarnych tego artykułu, chciałbym więc zasygnalizować, że wedrując wzdłuż klifów Kornwalii nie raz natkniemy się na tabliczki upamiętniające zmarłych, przymocowane po prostu do podłoża lub do ławek stojących wzdłuż pieszych ścieżek, których prochy zostały rozsypane do morza. Pierwsza tabliczka, na którą się natknęliśmy podczas naszych wędrówek dotyczyła Henry'ego Sutherlanda, pochodzącego z hrabstwa Lancashire w północno-zachodniej Anglii.

Na cmentarzach kornwalijskich można gdzieniegdzie spotkać nagrobki Polaków, najczęściej powojennych emigrantów. Na cmentarzu w St. Mawgan znajduje się nagrobek Edmunda Kowalskiego (25.05.1925-27.04.2008), który był synem Stefana. Edmund mieszkał w Newquay. W roku 1950 poślubił Alicję Krystynę Buczkowską, a 8 lat później naturalizował się. Zmarł podczas uroczystości rodzinnej w New Jersey w Stanach Zjdenoczonych.

Tuż obok znajduje się nagrobek żony Edmunda, Alicji Krystyny Kowalskiej (24.01.1929-29.08.2004). Alicja Krystyna pochodziła z Buczkowskich. Zastanawia mnie, czy to właśnie ona została deportowana w roku 1940 z Brześcia nad Bugiem do Kazachskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Jeśli tak, byłaby córką Edmunda i ze Związku Sowieckiego wydostałaby się wraz z armią Andersa. A następnie do Wielkiej Brytanii przypłynęłaby na statku Carnarvon Castle w roku 1948 z Cape Town w Południowej Afryce.

Trzeci odnaleziony nagrobek osoby z polskim nazwiskiem na cmentarzu w st. Mawgan dotyczy Stanislawa Musza (1922-1983) zmarłego w St. Columb w Kornwalii. W tym wypadku może chodzić o Stanisława Musza, który podczas II wojny światowej był prcownikiem przymusowym III Rzeszy, zamieszkałym w roku 1943 w Hirsau.

Nieopodal znajduje się nagrobek Piotra Nadolskiego (1896-1950), jego syna Czesława Jana Nadolskiego (1931-1999) oraz żony Czesława, Patrycji (1936-2024). Rodzina ta wywodzi swe korzenie z miejscowości Zarzecze koło Dołhinowa (obecnie na Białorusi).

Jest jeszcze jeden nagrobek osoby o polsko brzmiącym nazwisku na cmentarzu w St. Mawgan. Chodzi o Jana Bobka (1908-1965).

Na cmentarzu przy kościele anglikańskim w St. Mawgan natknęliśmy się na jeszcze jeden nagrobek z polskim nazwiskiem, upamiętniający Frances Evelyn Wolny (1906-1975). Frances była córką Alberta Ernesta Alfreda Hawke i jego żony Ethel. Pochowana jest z drugą żoną ojca, Georginą Hawke. Jej drugim mężem był Leon Wolny (1912-1987).

"Kamienie musiały polecieć..." - to trzeba przeczytać

 Nie spodziewałem się, że ta książka będzie taka.

Wciągająca.

Poruszająca.

Ciekawa.

Osobista.

A jednocześnie najważniejsza dla mnie, jeśli chodzi o przeczytane dotychczas teksty dotyczące relacji Polacy-Białorusini, katolicy-prawosławni, a także żołnierze wyklęci/bandy - ludność cywilna. Każdy z tych zazębiających się kontekstów tworzy tę opowieść.

Pierwszy raz usłyszałem o autorce od Iwony Zinkiewicz. Był 2014 rok. Siedzieliśmy w kawiarni Esperanto na białostockim rynku, gdzie namawiałem moją koleżankę na wspólne zorganizowanie autokarowej wycieczki śladami Mirysa. O bieżeństwie jako takim wiedziałem już wcześniej, ale nie wiedziałem, że jest osoba, która zbiera relacje rodzinne dotyczące tego okresu. Napisałem wówczas do Anety, a ona opublikowała moją relację w formie wywiadu. W mojej gorzowskiej rodzinie temat bieżeństwa jednak nie istniał. Wydaje mi się, że jedynie powojenna historia (świebodzińska, gorzowska, trochę moryńska) była tym, co mentalnie tworzyło nasze rodzinne myślenie o korzeniach. Czasy przedwojenne były pewnego rodzaju mitem. Opowieści mojej prababci, która pewnego razu pojawiła się w naszym gorzowskim życiu, o czasach przedwojennych w Pińsku też takim mitem się stały w mojej wyobraźni. Zwłaszcza, że Pińsk znajdował się w ZSRR, czyli gdzieś w niedostępnym i raczej mało przyjaznym miejscu. O epizodzie bieżeństwa w rodzinie mojej praprababci wiedziałem bardzo niewiele i do dziś moja wiedza nie została poszerzona. Gdy czytałem inne wywiady na stronie Anety, a później jej książkę, zdawałem sobie sprawę, że moja historia różni się w znaczący sposób od relacji innych osób. Opowieści o bieżeństwie w żaden sposób nie uformowały mnie w dzieciństwie, odkryte przeze mnie rusińskie korzenie prababci również. Można powiedzieć, że były to raczej moje własne historie rodzinne, które stały się takimi przypadkowo przy okazji poszukiwań genealogicznych.

Jeśli chodzi o tematykę obecnej książki, było ze mną zupełnie podobnie. Nic, co by się z tematyką książki zazębiało nie występowało w mojej rodzinnej historii. Troje dziadków w Niemczech na robotach przymusowych podczas wojny, jedna tylko babcia wraz z Armią Polską przy Armii Czerwonej dotarła do Berlina w charakterze łączniczki. Żadnych patriotycznych historii, jakich wiele można znaleźć w literaturze przedmiotu. Po wojnie dziadkowie układali sobie życie na Ziemiach Odzyskanych. Żadnych "leśnych" w rodzinie nie miałem, konflikty narodowościowe też moją rodzinę po wojnie ominęły. Gdy pod koniec lat 90-ych osiadłem w Białymstoku, miałem poglądy antykomunistyczne wyniesione z domu rodzinnego (mama i wujek w Soldarności przed stanem wojennym z krytycznym stosunkiem do PRLu). Zaczynałem czytywać Józefa Mackiewicza, którego odkryłem dzięki książce Czesława Miłosza "Rok myśliwego" i "Dziennikom" Stefana Kisielewskiego i którego proza wpłynęła mocno na moje myślenie w kategoriach politycznych i ogólnoludzkich. Mackiewicz był przede wszystkim antykomunistą, a najważniejszym jego mottem życiowym było hasło "tylko prawda jest ciekawa". Łaknąłem także informacji o tych wszystkich sprawach, których w PRLowskiej szkole nas nie uczono - o Katyniu, o podziemiu niepodległościowym po wojnie i wszelkich innych ukrywanych bądź przeinaczanych faktach z naszej historii. "Rzuciłem się" na wszelkiego rodzaju lektury, których wcześniej nie miałem szansy poznać.

Przed przyjazdem na Podlasie nie znałem żadnych wyznawców prawosławia. Nie wiedziałem też wówczas, że prababcia była prawosławna zanim wyszła za katolika i że zawarła z pradziadkiem związek małżeński dwukrotnie, najpierw w 1923 w cerkwi w Pińsku, a dwa lata później w kościele, zmieniając wyznanie na katolickie. W Białymstoku szybko stałem się świadom "spraw" buzujących na styku katolicko-prawosławnym. Poznawałem coraz więcej wyznawców tej religii. Zaczynałem czytywać Sokrata Janowicza, Czasopis, a jednocześnie byłem świadkiem scen niepojętego dla mnie napięcia. Z jednej strony słyszałem od miejscowych katolików o niechęci do prawosławnych i Białorusinów (którzy chcieli przyłączenia Białostoczyzny do ZSRR po wojnie), byłem też świadkiem (podczas procesji Bożego Ciała) słów wykrzyczanych przez jednego z uczestników "A teraz pod kościół św. Rocha i pokażemy ruskim". Wiedziałem wówczas, że chodzi o prawosławnych, ale nie wiedziałem co miał na myśli ten, który to wykrzyczał. Z drugiej zaś strony miałem coraz więcej znajomych, koleżanek, kolegów wyznania prawosławnego i nie raz słyszałem z ich ust, jak zła była unia brzeska, a także o tym, że to Jaruzelski uratował tutejszych prawosławnych przed hekatombą, gdyż katolicy podczas karnawału Solidarności rysowali krzyżyki na drzwiach ich mieszkań.

Uważałem i nadal uważam, że pamięć o tych, którzy walczyli po wojnie z systemem komunistycznym jest ważna, że często nie mieli innego wyboru, jak zostać w lesie, ale mam świadomość, że wielu z członków podziemia dokonywało zbrodni, czego najjaskrawszym przykładem jest Romuald Rajs "Bury" i że wielu ludzi podczepiało się pod "leśnych" dla zwyklego rabunku i załatwiania spraw osobistych. Oburza mnie więc wynoszenie "Burego" na piedestał, marsze organizowane w Hajnówce niejako w kontrze wobec potomków osób mordowanych po wojnie, czy budowanie pamięci historycznej w kolorach biało-czarnych. Wcale nie uważam, że w Białymstoku musi być ulica Łupaszki i razi mnie, że pomnik poświęcony pomordowanym furmanom w Puchałach Starych można było postawić przy ogrodzeniu cerkwi na Antoniuku, ale już nie w centrum miasta. Jestem za odkrywaniem prawdy, ale nie za polityką historyczną.

Uważam, że nie ma innego wyjścia, jak rozmawiać o historii bez uprzedzeń i w szacunku dla innych poglądów. W odkrywaniu historii powinno być miejsce dla różnych, często sprzecznych narracji. Nikt nie ma i nie powinien mieć monopolu na prawdę.

Teraz więc może o tym, dlaczego książka Anety Prymaki-Oniszk tak mi się spodobała. Autorka swoją narrację wyjaśniającą istotę trudnych stosunków polsko-ruskich oparła na wydarzeniu z maja 1945 roku, kiedy zamordowany został jej dziadek Aleksander w Łosośnie. Ale sięgnęła do czasów też znacznie wcześniejszych, opowiadając w sposób bardzo szczegółowy o zawiłych relacjach międzykulturowych i międzywyznaniowych na naszych terenach.

Łosośna nieopodal Kuźnicy Białostockiej to miejsce oddalone od dotychczas opisywanych w literaturze historycznej wydarzeń powojennych, takich jak mord prawosławnych furmanów w Puchałach Starych, palenie wsi w okolicach Bielska Podlaskiego, czy zabójstwa w okolicach Choroszczy po II wojnie światowej. Dla mnie więc ma ta książka dużą wartość poznawczą.

Ile emocji musiało kosztować pisanie o losach swojej rodziny? Trudno to sobie wyobrazić, dla kogoś kto nigdy tego nie robił.  A tu jeszcze tak trudny temat, jak zabójstwo dziadka. Nie wiem jak to jest, gdy pisze się o historiach zamiatanych dotychczas pod dywan, gdy jest się członkiem mniejszości, gdy trzeba przełamywać dominującą narrację o czasach powojennych, wciskać się w nią z odmiennym spojrzeniem na historię. Wielki szacunek odczuwam do autorki za to, że zdecydowała się na przysłowiowe pot, krew i łzy i napisała tę książkę.

Szacunek również za szeroką kwerendę archiwalną przeprowadzoną na potrzeby tej książki. To wiele godzin i dni siedzenia w archiwum i ślęczenia nad interpretacją odnalezionych dokumentów w zaciszu domowym.

Ale najważniejsze jest to, że w odkrywaniu prawdy o przyczynach zabójstwa dziadka autorka nie cofała się przed rozmową z potencjalnymi oponentami, członkami rodzin katolickich z okolicy Łosośnej, autorami dokumentów sławiących działania podziemia, nie cofała się przed konfrontacją. Dzięki temu książka, choć pisana z tak osobistej pozycji zawiera maksymalną dawkę obiektywizmu, jaką można było sobie zamarzyć. Co z tego wszystkiego wyszło? Przeczytajcie, a nie pożałujecie.

Aneta Prymaka-Oniszk "Kamienie musiały polecieć. Wymazywana przeszłość Podlasia", Wołowiec, 2024