Działalność na rzecz dokumentowania, badania i ścigania zbrodni popełnionych w okresie okupacji niemieckiej na ziemiach polskich zyskała trwałą formę instytucjonalną już 29 marca 1945 r., gdy na podstawie uchwały Krajowej Rady Narodowej została powołana do życia Główna Komisja Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce (początkowo jako instytucja funkcjonująca przy Prezydium KRN).
Dekret KRN o utworzeniu Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce został ogłoszony 10 listopada 1945 r. Na jego mocy GKBZNwP zyskała uprawnienia do prowadzenia dochodzeń sądowych. W dekrecie tym został określony główny cel funkcjonowania GKBZN, którym było zbieranie i badanie materiałów dotyczących zbrodni niemieckich z lat 1939–1945 oraz publikowanie w kraju i za granicą wyników tych badań, jak również przekazywanie materiałów instytucjom zagranicznym o podobnym profilu działalności.
Zaczeły powstawać okręgowe komisje, których zadaniem było badanie zbrodni nazistowskich na poziomie lokalnym
Lata 1950–1964 to czas zdecydowanego zahamowania prac GKBZHwP. W tym okresie instytucja ta, pozbawiona oddziałów okręgowych, skupiała się w dużej mierze na pracach dokumentacyjnych i badawczych oraz wydawniczych.
Pierwszym krokiem do większej aktywności była podjęta 9 grudnia 1963 r. na posiedzeniu plenum GKBZHwP decyzja o ponownym podjęciu przerwanych prac. Na reaktywację działania komisji miały wpływ trzy główne czynniki:
- tocząca się w połowie lat sześćdziesiątych w RFN debata dotycząca przedawnienia ścigania zbrodni hitlerowskich w tym kraju.
- proces członków załogi KL Auschwitz, prowadzony we Frankfurcie nad Menem w latach 1963–1965 i związana z tym pomoc prawna udzielona ze strony GKBZHwP przedstawicielom zachodnioniemieckiego wymiaru sprawiedliwości, a także mająca na celu zapoznanie się z polskimi zasobami archiwalnymi wizyta przedstawicieli Centrali Ścigania Zbrodni Nazistowskich w Ludwigsburgu ze stycznia 1965 r.
- wyodrębnienie się w łonie PZPR i szybki wzrost znaczenia skupionej wokół ministra spraw wewnętrznych Mieczysława Moczara grupy „partyzantów”. Członkowie tej grupy rekrutowali się w dużej mierze spośród pracowników resortów siłowych oraz działaczy partyjnych niższego szczebla. Sama nazwa tej nieformalnej grupy wywodziła się z wojennych doświadczeń wielu jej członków, walczących w czasie II wojny światowej w szeregach Armii Ludowej. Światopogląd „partyzantów” był oparty na nacjonalizmie wyrażanym za pomocą języka komunistycznej doktryny. Moczar przy różnych okazjach podkreślał kwestie neofaszyzmu i rewizjonizmu w RFN, wskazując tym samym na rzekome zagrożenie zachodnioniemieckie.
Moczar wykazywał szczególne zainteresowanie działalnością GKBZHwP oraz funkcjonowaniem jej archiwum. Przywódca „partyzantów” na przełomie 1964 i 1965 r. proponował członkom Komitetu Centralnego PZPR wzmocnienie personalne składu GKBZHwP oraz reorganizację jej archiwum. Moczar miał również krytykować dotychczasową działalność GKBZHwP oraz jej dyrektora Janusza Gumkowskiego. Ostatecznie zmiana na stanowisku dyrektora nastąpiła w czasie posiedzenia prezydium GKBZHwP 15 maja 1965 r. W jego trakcie przyjęto rezygnację Gumkowskiego, który oficjalnie „z przyczyn zdrowotnych” zdecydował się opuścić stanowisko. Nowym dyrektorem został dyrektor Zarządu Głównego Polskiego Związku Zachodniego, Czesław Pilichowski.
Szybko też okazało się, że nowy dyrektor GKBZHwP zaakceptował silną pozycję Moczara i jego grupy, a kierując swą instytucją, akceptował narzucony przez partię wymóg prowadzenia badań naukowych zgodnie z programem uprzednio zaakceptowanym przez władze, czego przejawem było m.in. spychanie na dalszy plan martyrologii ludności żydowskiej w czasie II wojny światowej.
Podstawę prawną określającą ramy organizacyjne, strukturę i sposób funkcjonowania Okręgowych Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich tworzył „Tymczasowy Regulamin Okręgowych Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce”, zatwierdzony przez ministra sprawiedliwości Stanisława Walczaka 1 września 1965 r. Na jego podstawie wszystkie reaktywowane komisje miały funkcjonować jako organy społeczne na terenie danego województwa. Działalność komisji miała służyć przede wszystkim realizacji ciągle obowiązującego dekretu z 10 listopada 1945 r. Przewidywano, że członkami komisji powinny być osoby zainteresowane problematyką zbrodni wojennych, popełnionych w czasie II wojny światowej. „Tymczasowy Regulamin” określał także pożądany profil społeczny członków okręgowych komisji. Oprócz prawników, historyków oraz działaczy politycznych i społecznych w jej skład mieli wchodzić „sędziowie i prokuratorzy oraz funkcjonariusze Milicji Obywatelskiej”, delegowani za zgodą ich zwierzchników.
W polskich archiwach zachowały się liczne kwestionariusze Okręgowych Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. Dwa z nich wytworzone przez Okręgową Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich w Białymstoku dotyczą zbrodni popełnionych na mieszkańcach wsi Klepacze.
Oba formularze sporządził 10 czerwca 1968 roku Romuald Szymański, sprawdzał je Konstanty Pawłow, a weryfikował Waldemar Monkiewicz. W pierwszym formularzu wymienione zostały osoby zeznające w sprawie zbrodni nazistowskich, w drugim formularzu ich nazwisk nie podano. Przyjmuję, że były to te same osoby: Stefan Bezubik, syn Józefa z Klepacz, Michał Romańczuk zamieszkały przy ulicy Kolejowej w Klepaczach oraz Adam Wysocki.
Oto zeznania świadków podane w formularzu pierwszym:
"W miesiącu wrześniu 1943 roku został aresztowany przez Gestapo obywatel Bezubik Lucjan, syn Józefa, mieszkaniec wsi Klepacz. W miesiącu październiku tego roku zostali aresztowani pozostali dwaj mieszkańcy wsi Klepacz: Romańczuk Feliks, syn Michała (adnotacja: Tadeusz Romańczuk, ul. Kolejowa), Wysocki Antoni, syn Adama (adnotacja: Józef, syn Adama, ul. Kolejowa). Bezubikowi Lucjanowi udało się wkrótce po aresztowaniu uciec, zamieszkuje on w Klepaczach przy ulicy Wodociągowej. Obywatele Romańczuk Feliks i Wysocki Antoni zostali rozstrzelani - bliższych okoliczności nie znamy.
W roku 1943 Niemcy rozstrzelali w Klepaczach dwóch mieszkańców tejże wsi - Polaków komunistów:
Turczewskiego Franciszka, Kołodkę Józefa (adnotacja: zamieszkali w Klepaczach ul. Polna, przy drugim zapisano: żona w Klepaczach).
W tym samym roku w Klepaczach zostali aresztowani następni mieszkańcy wsi Klepacze, Polacy: Cimoszuk Kazimierz, Łozowski Aleksander, syn Kazimierza, Turowski Józef, syn Stanisława. (Nazwisko Cimoszuk Kazimerz zostało podkreślone, z boku trzech nazwisk zapisano długopisem: ZSRR).
Podejrzani byli za wrogie stosunki do okupanta. Zostali rozstrzelani na innym terenie, losy ich po aresztowaniu nie są znane."
W formularzu drugim zostały wymienione osoby, które zostały zesłane na roboty przymusowe:
W latach 1942-1943 ze wsi Klepacze zostali wywiezieni na roboty przymusowe do III Rzeszy następujący obywatele:
1. Walentyna Bezubik, po mężu Sobocińska, córka Władysława.
2. Anna Bezubik, po mężu Cimoszuk, córka Władysława.
3. Henryka Danieluk, po mężu Bezubik, córka Michała.
4. Leokadia Bobrowska, po mężu Topolewicz, córka Wiktora.
5. Eugeniusz Topolewicz, syn Kazimierza.
6. Antoni Romańczuk.
7. Helena Bobrowska, po mężu Kluczyk, córka Wiktora.
8. Czesława Kluczyk, po mężu Sienkiewicz, córka Antoniego.
9. Alina Sadowska, po mężu Kendyś, córka Rocha.
10. Czesława Błażejewska, po mężu Wysocka, córka Władysława.
11. Irena Chaniewska, po mężu Rydzewska, córka Piotra.
12. Leokadia Chaniewska, po mężu Adamska, córka Piotra.
13. Lucyna Fiłończuk, po mężu Maliszewska, córka Stefana.
14. Sabina Kraszewska, po mężu Pańkowska, córka Konstantego.
15. Maria Piechowska.
16. Józef Wysocki, syn Adama.
17. Eugenia Wendołowicz, córka Józefa, nie wróciła.
18. Stanisława Turowska, córka Antoniego.
19. Eugenia Turowska, po mężu Wąsowicz, córka Antoniego.
20. Julia Sadowska, córka Rocha.
21. Helena Danieluk, po mężu Horodeńska, córka Stefana.
22. Leonarda Oleksicka, córka Kazimierza.
23. Lucyna Łupińska, po mężu Lenart, córka Andrzeja.
24. Henryka Baszeń, córka Mateusza.
25. Weronika Baszeń, córka Mateusza.
26. Maria Baszeń, po mężu Kochańska, córka Aleksandra.
27. Eugenia Oleksicka, nie wróciła.
28. Lucyna Zalewska, po mężu Baranowska.
29. Janina Fiłończuk, po mężu Klim.
30. Helena Romańczuk, córka Michała.
31. Władysława Bołtruczyk, po mężu Klim.
32. Zofia Fiłończuk, córka Stefana.
33. Walentyna Fiłończuk, córka Jana.
34. Jadwiga Baszeń, po mężu Nowakowska, córka Władysława.
35. Bronisław Rydzewski, syn Aleksandra.
36. Eugeniusz Rydzewski, syn Aleksandra.
37. Hilary Kiercel, syn Juliana.
38. Walentyna Kendyś, po mężu Romańczuk.
39. Helena Maliszewska, córka Stanisława.
40. Helena Topolewicz, po mężu Kondzior.
41. Antonina Ozorowska, po mężu Graberek.
42. Adam Zaniewski, syn Adama.
43. Pelagia Klejzik, córka Stefana.
44. Helena Błażejewska.
45. Józef Opacki, syn Stefana.
46. Zofia Opacka, żona Józefa.
47. Józef Sadowski, syn Rocha.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz