Genealogicznie do Nowej Dęby, Chmielowa, Cmolasu i Poręb Dymarskich

Na zewnątrz panuje wściekły mróz, gdy idę w kierunku przystanku autobusowego. Zima w końcu dotarła na Podlasie, oferując momentalnie tradycyjne temperatury poniżej -10. Na twarzy warstwa ochronnego, tłustego kremu, ale i tak po kilku minutach mam wrażenie, że to coś co ma być skórą, jest sztywne i jakby nie moje.

Pociąg firmy TLK, którym jadę do Warszawy, jak zwykle spóźniony. Tym razem na pocieszenie pasażerowie raczeni są przepraszającymi komunikatami wraz z podaniem czasu spóźnienia. Dobre i to.

Na dworcu Warszawa Wschodnia jestem na pół godziny przed odjazdem kolejnego pociągu. Dworzec po generalnym remoncie nie straszy już jak kiedyś. Rezygnuję ze  zjedzenia obiadu w jedynym lokalu oferującym ciepłe posiłki, obserwując, jak ślamazarnie wydawana jest kawa z ekspresu niecierpliwiącym się przede mną w kolejce podróżnym. Kanapki to jest to!

Pociąg jadący do Przemyśla przybywa punktualnie na stację. Do Lublina przedział pełen ludzi, później wagon pustoszeje. Wreszcie po paru godzinach jazdy wypatruję swojej stacji w ciemności. Jest. Wysiadam w Nowej Dębie.

Hotel położony jest za miastem w specjalnej strefie ekonomicznej. Dookoła las pokryty śniegiem. Cisza, pusta droga, bloki i budynki zakładów przemysłowych. Jest zimno, jak na Podlasiu, które niedawno opuściłem. Gdy przechodzę obok fabryki Polpharmy tuż obok mnie podbiega pies, jak mi się zdaje. Za chwilę jednak widzę już dokładnie - to umykający zając, który zorientował się, że zbyt blisko podbiegł. W hotelu restauracja już nie pracuje, zamawiam więc pizzę na telefon. Może i nie jest rewelacyjna, ale jestem tak wściekle głodny, że tego typu niuanse nie robią na mnie wrażenia. Pokój jest wygodny i ciepły, szybko więc zasypiam.

Nowa Dęba to dość specyficzna miejscowość. Dominują niskie bloki mieszkalne, otoczone lasem. Prawa miejskie otrzymała dopiero po II wojnie światowej, a rozwój swój zawdzięcza uruchomieniu przed wojną wytwórni amunicji w niewielkiej wówczas osadzie leśnej.

Moim celem jest Urząd Stanu Cywilnego, w którym przechowywane są księgi metrykalne obejmujące parafię Miechocin i miejscowość Chmielów. W nich to zapisany został akt ślubu pradziadków Andrzeja Tudora i Marianny Ozimek, zawarty w 1911 roku. Aby mieć wgląd w oryginalny zapis, trzeba osobiście tu przyjechać.

Ale nie tylko Nowa Dęba mnie tu przygnała. Chcę odwiedzić miejsca związane z moimi przodkami ze strony dziadka macierzystego Wojciecha Tudora. Wszystkie one leżą między Tarnobrzegiem, a Rzeszowem. Dotychczas byłem tu tylko raz odwiedzając Cygany, gdzie pradziadkowie Andrzej z Marianną założyli rodzinę i skąd po pierwszej wojnie światowej wyjechali do Wielkopolski. Wówczas odwiedziłem również stary Miechocin z gotyckim kościółkiem parafialnym i starym cmentarzem na Piasku. Z Nowej Dęby planuję pojechać do Chmielowa, wioski sąsiadującej z Cyganami, leżącej przy Tarnobrzegu. Po drugiej stronie ulicy, gdy wychodzę z urzędu widzę okazały, jak na małą miejscowość, budynek dworca autobusowego. Aby dojechać do Chmielowa, należy wybrać jeden z busów kursujących tutaj regularnie pomiędzy Tarnobrzegiem, a Rzeszowem.

Podróż trwa kilkanaście minut. Wysiadam na przystanku w Chmielowie nieopodal kościoła. Stanowi on dominantę tej miejscowości, a bryła wskazuje na barokową metrykę świątyni. Nic z tych rzeczy jednak. Kościół został wybudowany dopiero w latach 20-ych XX wieku, dzięki staraniom mieszkańców wioski. Przy okazji chciałbym podziękować panu Krzysztofowi Krząstkowi, dzięki któremu drogą korespondencyjną mogłem ujrzeć, jak na piśmie wyglądały starania mieszkańców wioski o świątynię. Widziałem podpisy pod petycjami Piotra Tudora i Jana Tudora, najprawdopodobniej krewnych mego pradziadka.

W czasie, gdy Andrzej brał ślub z Marianną, świątyni w Chmielowie jeszcze nie było, sama wieś też inaczej przez to wyglądała. Ślub musiał odbyć się w nieodległym Miechocinie.

Na ścianie kościoła znajduję tablicę poświęconą poległym podczas nalotu bombowego, który miał miejsce 2 września 1939 roku. Sporo na niej nazwisk Biało i Motyka, najprawdopodobniej dalszych lub bliższych krewnych pradziadka Andrzeja. Jak ważne było to wydarzenie w dziejach niedużego przecież Chmielowa świadczy pomnik stojący nieopodal, poświęcony poległym.

Nagrobki osób poległych podczas bombardowania spotykam również na cmentarzu. Przekonuję się, że nazwisko Tudor rzeczywiście należy do rzadkich - jedynie dwa nagrobki osób o tym nazwisku odnajduję. Podobnie niewiele jest nagrobków osób o nazwisku Samojeden. Odnajduję również groby osób noszących nazwiska Motyka i Biało, bardzo rozpowszechnione, jak się przekonuję w tej okolicy. Wszystkie te nazwiska nosili moi bezpośredni przodkowie.

Kolejnym miejscem, które zamierzam odwiedzić jest Cmolas, położony bliżej Rzeszowa. Idę na przystanek autobusowy, na którym uprzednio wysiadłem, aby już za 15 minut jechać lokalnym busem w zamierzonym kierunku. Cmolas to miejscowość, w której została ochrzczona prababcia Marianna Ozimek w 1878 roku.

Autobus mija Jadachy, Nową Dębę, Majdan Królewski. Kilkadziesiąt kilometrów. Uświadamiam sobie, że przeprowadzka Marianny pod Tarnobrzeg do Cygan (całkiem spora odległość) w początku XX wieku, nie była czymś powszechnym w tamtych czasach. Jak pisała mi kiedyś pani M.K. do Cygan przeprowadził się brat Marianny Piotr, a sama przeprowadzka spowodowana była zarazą szalejącą w Porębach Dymarskich, gdzie mieszkała rodzina Ozimków. W Cmolasie, znajduje się Sanktuarium Przemienienia Pańskiego z nowym, dostojnie wyglądającym kościołem. Widać stamtąd drewniany XVII-wieczny kościółek o interesującej bryle, pokryty z zewnątrz deszczułkami o niewielkich rozmiarach. Tu musiał odbyć się chrzest Marianny. Choć pewności nie mam, o czym dalej.

Z Cmolasu idę pieszo do Poręb Dymarskich. Całe 7 kilometrów, zimową porą. W ferie i na dodatek w sobotę komunikacja z Cmolasu do tej leśnej osady nie kursuje. Poręby Dymarskie, jak sama nazwa wskazuje jest miejscem związanym z wytopem żelaza z rud. Składa się z wielu rozrzuconych po lesie niewielkich przysiółków. To tu przyszła na świat w rodzinie Marcina i Marianny Ozimków moja prababcia. Mam zamiar dotrzeć do plebanii tutejszego kościoła i poprosić o możliwość zajrzenia do dawnych ksiąg metrycznych, aby zobaczyć pisany jeszcze łaciną akt chrztu prababci. Droga z Cmolasu mija linię kolejową, ale zabudowania wsi ciągną się parę kilometrów. Później zaczynają się tereny leśne, ale jeszcze przed nimi teren częściowej ochrony ujęć wodnych, wykorzystywanych przez Zakład Produkcji Wody w Kolbuszowej. Wreszcie docieram do Poręb Dymarskich. Rzeczywiście miejscowość, a właściwie jeden z jej przysiółków, otoczona jest ze wszystkich stron lasem. Domów tu niewiele. Na horyzoncie wyrasta, jak z innego świata, piękny budynek drewnianej świątyni.

Docieram do plebanii, gdzie zostaję bardzo gościnnie przyjęty przez młodego księdza proboszcza. Przed sobą mam księgę i widzę wyczekiwany zapis.

Zmierzcha już, dlatego udaję się do kwatery agroturystycznej, położonej w środku lasu. Na drugi dzień udaję się jeszcze raz w kierunku kościoła, aby obejrzeć budowlę w świetle dziennym.

Kościół ma metrykę XVII-wieczną i został do Poręb przeniesiony z Cmolasu w drugiej połowie XX wieku. Tak więc, chrzest prababci równie dobrze mógł się odbyć i w tym kościele.

Powrót do domu wiedzie z powrotem do Cmolasu na stację kolejową, skąd szynobus zabiera mnie do Lublina, skąd z kolei busem wracam do Białegostoku. Ale to już najmniej emocjonująca część tej wyprawy, gdzie wszystko, co miało się wydarzyć, wydarzyło się wcześniej.

1,5 dager i Oslo.

- Może polecielibyśmy gdzieś kiedyś na weekend? - zapytała Kasia dość dawno temu.

 Ciekawe propozycje mają to do siebie, że domagają się realizacji.

- Czemu nie? - pomyślałem któregoś jesiennego poranka. Najbliższy możliwy termin na wyjazd wypadał w styczniu. Sprawdziłem tanie loty za pomocą wyszukiwarki Google i wybór padł na kraj fenomenalnego Magnusa Carlsena - obecnego mistrza świata w szachach, a konkretnie na stolicę kraju Oslo.

Początek stycznia był niemalże wiosenny, ale gdy przyszedł piątek, dzień naszego wyjazdu, od trzech dni padał śnieg i warunki dojazdu do lotniska Modlin przedstawiały się problematycznie. Wybraliśmy więc podróż pociągiem z przesiadką w Warszawie Wschodniej. Kto jeździ pociągami w Polsce, wie iż zegar i rozkład jazdy rozmijają się dość często. Planowanie podróży w oparciu o godziny połączeń kolejowych jest dość ryzykowne. Wygoda podróżowania również pozostawia wiele do życzenia, tak jakbyśmy wciąż tkwili w czasach sprzed 1989 roku. Do Warszawy Wschodniej pociąg przybył z ponad 40-minutowym opóźnieniem. Całe szczęście, w obrębie województwa mazowieckiego działają Koleje Mazowieckie, więc z dojazdem w kierunku Modlina i później samego lotniska nie było problemu. Trzeba było jednakże wytłumaczyć kontrolerowi, że nasz bilet wystawiony na Tanie Linie Kolejowe (TLK) został podstemplowany przez kierownika pociągu do Warszawy z dyspozycją jazdy Kolejami Mazowieckimi i że mamy prawo bez dopłaty jechać tym właśnie pociągiem. Kontroler wydawał się nie podzielać naszego poglądu, ale słuchając po raz kolejny argumentacji o spóźnionym pociągu, braku wyjścia i tym podobnych, machnął w końcu na nas ręką.

Z lotniska w Modlinie do Rygge koło Oslo, wybraliśmy lot tanimi liniami RyanAir. Nasz lot podobnie, jak pociąg okazał się być opóźniony o prawie godzinę.

Z lotniska do Oslo mieliśmy zarezerwowany autobus firmy PKS Oslo. Już po włączeniu komórki na lotnisku, otrzymałem sms-a: "Proszę o pilny kontakt. Kierowca." Takie podejście do klienta w przeciwieństwie do podróży koleją i samolotem było bardzo przyjemne. Przed lotniskiem czekał już bus o pojemności około 10 osób. Obok stał kolejny opatrzony napisem "Bogdan. Serwis dla Polaków". Kierowca po sprawdzeniu, czy wszyscy z listy są obecni, ruszył w drogę, a po wjechaniu w granice Oslo odwoził pasażerów pod adres wskazany w rezerwacji.

- Czy macie coś wspólnego z polskim PKSem? - zapytałem.

- Nie, ale nazwa bardzo dobrze się kojarzy.

Chyba w Polsce nie doceniamy pozytywnych cech marek z czasów komunizmu, na które nie raz psioczyliśmy.

Przed hotelem Citybox Oslo, w samym centrum przy Prinsens Gate 6, byliśmy około północy. Była to jedna z najtańszych opcji noclegowych, nie licząc hosteli na peryferiach miasta, czy też kwater typu B&B mieszczących się w domach prywatnych. Aby wejść do hotelu musieliśmy w przedsionku wystukać numer rezerwacji i kod pin na stojącym tam terminalu. Krótką chwilę trwało, gdy terminal wyświetlił powitanie i wypluł kartę, nasz klucz do hotelu, windy i pokoju. Podobał nam się ten brak obsługi. Za szklanymi drzwiami, do których otworzenia potrzebowaliśmy wspomnianej karty, znajdował się komputer z dostępem do internetu, automat do wydawania ciepłych napojów (z darmową gorącą wodą), czajnik elektryczny, automat z batonami, tudzież posiłkami do przygotowania na miejscu w kuchence mikrofalowej stojącej obok. Obok stoliki ze stołkami barowymi oraz wygodne fotele, w których można było wygodnie się ułożyć i oglądać tv. W pokoju mieliśmy to co potrzebne do noclegu: wygodne łóżko, kilka wieszaków na ścianie, biurko i łazienkę z prysznicem oraz podgrzewaną podłogą. Pokój nieduży, ale urządzony bardzo wygodnie i gustownie, co po dość długiej i męczącej podróży miało swoją wartość.

Rano poszliśmy rozejrzeć się po okolicy naszego hotelu. Chcieliśmy też kupić coś na śniadanie. Większość sklepów, które mijaliśmy otwierano dopiero o 10.00. Udało nam się jednak znaleźć sklep, gdzie kupiliśmy gotowe już kanapki i jak się okazało pyszne bułki nadziewane kawałkami czekolady. W hotelu na dole rozsiedliśmy się wygodnie nie niepokojeni przez prawie nikogo, poza starszym azjatyckim małżeństwem, które zjechało windą w pidżamach, aby sobie zagrzać wodę na herbatę i w spokoju oraz luzie zjedliśmy nasz pierwszy posiłek w Norwegii.

Czy mieliśmy jakiś plan na te 1,5 dnia pobytu w Oslo? Można powiedzieć,. że dość mglisty. Chcieliśmy przede wszystkim nasiąknąć klimatem tego miasta, zobaczyć ile się da i ile nasze dusze oraz ciała będą potrzebować, a także przede wszystkim odpocząć i przez pewien czas żyć w oderwaniu od wszystkiego, co zostawiliśmy w Polsce.

Jako pierwszy punkt programu wybraliśmy Muzeum Muncha oddalone około 2 km od hotelu. Zatrzymaliśmy się przy Kirkegate, gdy wyrósł przed nami budynek katedry. Wnętrze warte zobaczenia, szczególnie ze względu na ładnie oświetlony ołtarz główny. Katedra luterańska została wybudowana w roku 1697 i co ciekawe, to w niej odbywają się koronacje królów norweskich.

W muzeum Muncha mogliśmy obejrzeć wystawę czasową pokazywaną od 2 listopada 2013 do 2 marca 2014 roku "Munch på papir", przedstawiającą rysunki i grafiki artysty z całego okresu jego twórczości. Wystawa podzielona została na 13 części, każda obrazująca inny okres z życia Edwarda Muncha (1863-1944). Polecam ją gorąco. Rzadko zdarza się, aby twórczość jednego artysty zebrana w takiej ilości okazywała się w całości interesująca. A w przypadku rysunków i grafik Muncha tak właśnie jest. Twórczość jego jest bardzo spójna, na wystawie nie ma dzieł słabych, czy też nudzących. Wszystkie kipią niesamowitą wprost emocjonalnością. I to zarówno, gdy oglądamy najwcześniejsze dzieła poświęcone zmarłej w wieku 15 lat siostrze Sophie, jak też i te pochodzące z burzliwego, niehigienicznego okresu życia artysty, pełnego niespełnionych namiętności, bliskości śmierci i alkoholowego nałogu. Co zadziwia w Munchu, to zdolność do podniesienia się z dna egzystencji, na którym się znalazł. Ostatni okres życia, dość długi, spędził poza Oslo w swym domu w Ekely. Sporo z tego okresu pięknych norweskich pejzaży. Oczywiście zwracają uwagę na wystawie dwie wersje słynnego "Krzyku", czy też równie słynna "Madonna". Podobały mi się również mistrzowskie akwarele na papierze.

Jest na wystawie i akcent polski. Jesienią 1892 roku w okresie kształtowania swej drogi artystycznej, Edward Munch przyjechał do Berlina. Dzięki skandalizującej wystawie w Verein Berliner Künstler, trafił do awangardowego towarzystwa, którego centrum stanowili August Strindberg i Stanisław Przybyszewski. Miejscem spotkań była tawerna Zum Schwarzen Ferkel. Bywalczynią tawerny była również muza skandynawskiej kolonii artystycznej, Norweżka Dagny Juel. To z nią burzliwy romans przeżył August Strindberg. Ostatecznie  w 1893 roku Dagny została żoną Stanisława Przybyszewskiego. Odbiegający od standardów był to związek, skoro Przybyszewski równolegle był w związku z Martą Foerder, z którą miał dzieci. Jesienią 1898 roku Dagny (którą Stanisław nazywał Duchą) i Stanisław trafili do Krakowa, a następnie do Lwowa. Oboje prowadzili burzliwe życie uczuciowe zakończone tragicznie. Wiosną 1901 roku Przybyszewscy postanowili wybrać się wspólnie do Tyflisu (dzisiejsze Tbilisi) na zaproszenie krakowskiego studenta i kochanka Dagny, Władysława Emeryka. Dagny wyjechała pierwsza z Emerykiem i synkiem Zenonem. Stanisław z córką Iwi  miał dojechać później, ale tego nie uczynił. Po kilku tygodniach pobytu, 5 czerwca 1901 roku, w pokoju tyfliskiego Grand Hotelu Emeryk zastrzelił Dagny, po czym popełnił samobójstwo.

Na wystawie można zobaczyć portret Stanisława Przybyszewskiego, powstały w Berlinie.

Później skorzystaliśmy z metra. Dojechaliśmy do centrum, po to aby zobaczyć Akker Brygge, tak polecaną przez znajomych i przewodniki, dawną przemysłową dzielnicę portową. Została ona przeprojektowana w latach 80-ych XX wieku przez trójkę architektów o nazwiskach Telje, Torp i Aasen. Część z dawnych budynków przemysłowych została wyburzona, pozostałe zaś zrekonstruowane i dziś mieszczą centra handlowe, knajpki i restauracje.

Zanim jednak doszliśmy do widocznych z oddali budynków Akker Brygge, znaleźliśmy się na nabrzeżu, skąd mogliśmy podziwiać mury pochodzącej z końca XIII wieku twierdzy Akershus, mroczną sylwetkę ratusza, czy też stojący nieopodal budynek Centrum Pokojowej Nagrody Nobla. Po lewej widzieliśmy morze, a na jego tle wznoszące się maszty łódek i statków. W pewnym momencie Kasia zauważyła kuter rybacki, na którym uwijał się mężczyzna wśród stojących pojemników z krewetkami. Okazało się, że pochodzą z wczorajszego połowu i za 100 koron norweskich możemy kupić litr tego przysmaku.

Przenieśmy się na chwilę w czasie. Wnętrze hotelu, wieczór, miękkie fotele, stolik na którym na rozłożonych papierowych ręcznikach pełniących rolę talerzy, rozłożone zostały ciepłe świeże krewetki. Obok norweski chleb (całkiem niezły, choć piekielnie drogi) i lokalne piwo. Aby poczuć to, co my czuliśmy obierając krewetki, trzeba ten rytuał po prostu lubić. Zasmakowałem tego pierwszy raz kiedyś na Tajwanie.

Nie byłem miłośnikiem nowoczesnej architektury. Do chwili, gdy znalazłem się w Akker Brygge. Dawne budynki portowe zostały zrekonstruowane z gustem, smakiem i harmonią. Byłem oczarowany klockami pasującymi do siebie, gdzie cały zamysł architektoniczny zrealizowany został z głową i konsekwencją. Oto jeden z przykładów tego cudu.

W Oslo było około -5 stopni Celsjusza. Po parogodzinnym spacerze przemarzliśmy i zgłodnieliśmy. Wypadało więc poszukać jakiegoś przytulnego lokalu gastronomicznego. Wybór padł na Albert Bistro, gdzie za 195 koron serwowano rybę z grilla z dzisiejszego połowu. Okazał się nim jeden z gatunków pstrąga okraszony puree ziemniaczanym, pysznym białym sosem, gotowanymi brokułami i szparagami. Na początek zamówiliśmy jednak zupę cebulową przykrytą skorupą świeżo stopionego sera. Siedzieliśmy w przytulnym wnętrzu, rozświetlonym światłem ogniska i wielu lampek oraz świeczek, obsługiwani przez sympatyczną kelnerkę. Wrzucając nieregularne kawałki cukru (jakby odłupane od większej bryły) do herbaty rozkoszowaliśmy się ciepłem gorącego napoju, a także przytulnego wnętrza.

Przed wieczorem przespacerowaliśmy się jeszcze główną promenadą Oslo - Karl Johans gate. - A tędy idzie się do króla - jak poinformował nas jeden ze współpasażerów PKS Oslo. O ile Oslo zimową pora nie sprawia wrażenia specjalnie zatłoczonego miasta, to tutaj mamy okazję spotkać wielu spacerowiczów. W drodze do rezydencji królewskiej na wzgórzu usłyszeliśmy ulicznego grajka, grającego standardy jazzowe, a także mieliśmy okazję oglądać przepiękny pałac zbudowany ze śniegu przez ojca z synem. Parkowe otoczenie pałacu sprawia wrażenie ogólnodostępnego. Co prawda wzdłuż budynku przechadza się strażnik z bronią, ale to wszystkie widoczne środki ostrożności. Na wzgórze warto wejść również po to, aby zobaczyć centrum Oslo, wzdłuż osi widokowej, którą tworzy Karl Johans gate.

***

Ostatniego dnia naszego pobytu wybraliśmy się na nieodległy cmentarz Ereslunden. Zaraz za centrum wkroczyliśmy do dzielnicy sprawiającej wrażenie opustoszałej. Było cicho, a zza szyb wznoszących się wzdłuż chodnika kamienic i bloków słychać było wręcz poświstywanie śpiących ludzi.

Na cmentarzu tym znajduje się nagrobek Henryka Ibsena (czy ktoś pamięta ze szkoły średniej "Dziką kaczkę"?),

a także Edwarda Muncha, którego dzieła oglądaliśmy dzień wcześniej. Cmentarz jest niewielki, otoczony budynkami mieszkalnymi. Oprócz nas na cmentarzu obecne były pojedyncze osoby wyprowadzające na poranny spacer swoje psy. O tym, że wprowadzanie na cmentarz psa jest tutaj dozwolone, świadczyły odpowiednie znaki przy głównym wejściu.

Celem naszego spaceru miał być wznoszący się na wzgórzu nieopodal cmentarza najstarszy budynek w Oslo, sięgająca XI wieku świątynia Gamle Aker Kirke, wzniesiona, jak się uważa, przez króla Olafa Kyrre na terenie starej kopalni srebra. Dookoła romańskiej świątyni  można oglądać stare nagrobki, a najstarsza część cmentarza pochodzi z XII wieku. Kircha była zamknięta, a biorąc pod uwagę fakt, że musieliśmy wrócić wkrótce do hotelu, ruszyliśmy w drogę powrotną.

Szliśmy obok katolickiego kościoła pw. św. Olafa. Jakże swojsko wyglądały samochody z polskimi tablicami rejestracyjnymi z okolic Sokółki, Krakowa i Rzeszowa. W środku odprawiana była właśnie msza święta w języku angielskim. Weszliśmy. Często mówi się, że centrum chrześcijaństwa przesuwa się z coraz bardziej sekularyzującej się Europy i Ameryki Północnej do Azji, Afryki i Ameryki Południowej. Mieliśmy tego doskonały przykład w kościele wypełnionym po brzegi w większości Azjatami. Całości dopełniali nieliczni wierni czarnego koloru skóry i Norwegowie. Większość to młodzi ludzie, małżeństwa z dziećmi. Mieliśmy wrażenie luzu i swobody. Przed kościołem na tablicy ogłoszeń upewniliśmy się, że większość wiernych stanowią jednak Polacy. Mszy świętych w języku polskim było najwięcej. Przetykane były nabożeństwami w językach angielskim, norweskim, litewskim i wietnamskim.

Obiad zjedliśmy w jednej z nielicznych otwartych tego dnia i o tej porze knajpek pakistańskich. W hotelu odebraliśmy telefon od kierowcy PKS Oslo, który zapowiedział precyzyjnie swój przyjazd. Podróż powrotna choć męcząca i denerwująca ze względu na połączenia kolejowe również dostarczyła nam wielu dobrych wrażeń (niesamowity zachód słońca z okien samolotu). Już w Polsce okazało się, że podróż do Norwegii była paradoksalnie podróżą do cieplejszego kraju, ale kto mógł wiedzieć, że w drugiej połowie stycznia przyjdzie na Podlasie prawdziwie mroźna zima.

Czwarta wycieczka w piotrkowskie: Zygmuntów

Latem mijającego roku odbyłem kolejną podróż do miejsc związanych z historią rodzinną babci Wandy leżących na ziemi piotrkowskiej. Dzień był dość ciepły, jechałem z Ostrzeszowa w południowej Wielkopolsce, mając nadzieję na dość sprawny dojazd do Zygmuntowa. Niestety podróż znacznie przeciągnęła się w czasie ze względu na remont głównej drogi prowadzącej przez Sulejów. W końcu, po ponad godzinnym przestoju w korku dojechałem do Szarbska.  Zapytałem o drogę do Zygmuntowa, gdyż żaden drogowskaz nie wskazywał takiej miejscowości i ruszyłem przez las. Mocno piaszczysty, pełen wystających korzeni drzew trakt wił się przez las przez około pięć kilometrów. Sporej dawce szczęścia zawdzięczam to, że nie pobłądziłem na tych leśnych ścieżkach i nie zagrzebałem kół w prawdziwej piaskowej pustyni. W końcu dojechałem do miejsca wśród nielicznych zabudowań, gdzie droga się kończyła. Przed sobą miałem piękny widok na Pilicę.

Obok jednego z zabudowań stał pomnik upamiętniający pacyfikację wsi Zygmuntów przez Niemców w dniu 28 listopada 1944 roku. Zginęło wtedy około 40 osób. Spalono większość gospodarstw, między innymi murowany dom Krzysztofików. Dziś rzeczywiście miejsce, gdzie był dawny Zygmuntów nie przypomina wsi, a jedynie sielską osadę letniskową, gdyby nie pomnik upamiętniający wielką miejscową tragedię. Na cmentarzu w Dąbrówce podczas poprzednich wypraw napotkałem wiele nagrobków poświęconych osobom, które zginęły w masakrze 1944 roku.

Z Zygmuntowem związana była rodzina Krzysztofików, z której pochodziła moja prababcia Antonina Krupa (1888-1942).

Nie wiem, w jakich okolicznościach zamieszkali w Zygmuntowie prapradziadkowie Stanisław Krzysztofik, urodzony w dość odległym Zachorzowie (1841-1887) i Katarzyna z Dzidkowskich, pochodząca z Szarbska (1844-1911). Dom po rodzicach odziedziczył brat Antoniny, Paweł Krzysztofik (1880-?), który wyprowadził się z Zygmuntowa (czy po spaleniu domu w 1944 roku?) do Ogrodzonego wraz z rodziną. Pochowany jest po drugiej stronie Pilicy w Ręcznie. Niewiele wiem o pozostałym rodzeństwie Antoniny. Babcia Wanda opowiadała jedynie o Gabrieli (1877-1932?), która wyszła za mąż za Nalepę, pochowanej również w Ręcznie. Rodzina Nalepów mieszkała w Rabce, do której babcia jeździła jeszcze przed wojną. Ja z kolei widziałem nieliczną korespondencję powojenną z rodziną Nalepów. W księgach skórkowickich odnalazłem zapisy dotyczące pozostałego rodzeństwa Antoniny, o którym niestety nic poza "suchymi" zapisami metrykalnymi nie wiem. Najstarszą siostrą była Elżbieta, urodzona w roku 1863 jeszcze w Szarbsku. W roku 1885 wyszła za Błażeja Krawczyka, urodzonego w roku 1859 w tej samej wsi, jednak mieszkającego w Stobnicy. Kolejną siostrą była Scholastyka urodzona już w Zygmuntowie w roku 1866. W 1868 roku przyszedł na świat pierwszy chłopak w rodzinie - Hieronim, a w 1871 roku Kunegunda. Babcia Wanda wspominała o niemieckim pochodzeniu Krzysztofików, którego jednakże nie udało mi się potwierdzić dotychczas. Czy te tak rzadkie imiona rodzeństwa Antoniny byłyby tego świadectwem?  W 1874 roku urodził się kolejny chłopak - Leon. Dotarłem jeszcze tylko do informacji o dwójce dzieci, które zmarły młodo: Michale (1882-1883) i Mariannie (1884-1886).

Z Zygmuntowem był związany w niejasny dla mnie sposób 4xpradziadek Antoni Krupa (około 1800-1838). Nie wiem w jakiej miejscowości urodził się, ale odnalazłem jego akt zgonu z 1838 roku, który wskazuje na Zygmuntów, jako miejsce zamieszkania.

Monografia białostockiej ulicy Starobojarskiej

Jeśli jesteś miłośnikiem historii, a w dodatku interesujesz się historią Białegostoku lub też znasz kogoś takiego, a nie wiesz co sprezentować mu na zbliżające się święta, mam dla Ciebie propozycję. Kup koniecznie wydawnictwo pt. "Bojary 3". Nie zawiedziesz się.

"Bojary 3" są trzecim wydawnictwem wydanym w ramach "Projektu Bojary", firmowanym przez Centrum im. Ludwika Zamenhofa. O ile dwa pierwsze stanowiły głównie zbiór starych zdjęć tej w dużej mierze nieistniejącej już w swym historycznym kształcie dzielnicy Białegostoku, o tyle nowe wydawnictwo jest czymś zupełnie innym.

Zacznę może od końca. Książkę wieńczy tekst Adama Walickiego poświęcony "Karcie Bojarskiej", dokumentowi powstałemu pod koniec lat 80-ych, mającemu w swym założeniu służyć ochronie dzielnicy, ale także stanowić podstawę pod nowe myślenie o miejskiej  architekturze. Czy udało się autorom przekonać do niego decydentów i mieszkańców, możemy wywnioskować oglądając te resztki Bojar, które dziś pozostały.

O świetności dzielnicy, o sentymencie jakim darzą ją dawni mieszkańcy świadczy z kolei bardzo ciekawy tekst Andrzeja Lechowskiego, rozpoczynający książkę. Tekst to bardzo osobisty, oprowadzający nas po tych miejscach na Bojarach, które zostały naznaczone przeszłością rodziny autora.

Prawdziwą perełkę zarówno w książce, jak i wśród innych pozycji o Białymstoku, które ostatnimi czasy ukazały się, stanowi natomiast moim zdaniem środkowa część książki poświęcona ulicy Starobojarskiej. Autor, Wiesław Wróbel, dotarł do archiwalnych dokumentów, świadczących o tym kiedy i w jakich okolicznościach powstała ulica, w jaki sposób wiąże się z częścią obecnej ulicy Warszawskiej, noszącej 200 lat temu nazwę Bojarska i dlaczego nosi taką właśnie nazwę. Moim zdaniem jest to odkrycie rewelacyjne, zmieniające nasze myślenie i wyobrażenie o początkach Bojar. To tak zwane hitchcockowskie trzęsienie ziemi wprowadza nas w dalszą część książki. Autor w oparciu o dokumenty archiwalne przedstawia nam historię każdej pojedynczej posesji ulicy Starobojarskiej, ulicy trzeba dodać, która w niczym już dziś nie przypomina swym charakterem historycznych Bojar. Jedno z największych odkryć wiąże się z posesją pod numerem 30. Do niedawna stał tam dom pierwszego po odzyskaniu w 1919 roku niepodległości prezydenta Białegostoku, Bolesława Szymańskiego. W domu tym był przyjmowany na herbatce Józef Piłsudski w 1921 roku gdy odbierał do władz miasta tytuł honorowego obywatela Białegostoku. Autor dotarł do dokumentów świadczących o tym, że nieruchomość tę przed 1865 posiadał Kazimierz Kobyliński, syn Wiktora Kobylińskiego, właściciela podbiałostockiego majątku Zalesiany. Kazimierz Kobyliński stworzył jedną z najliczniejszych partii powstańczych w 1863 roku, do której należeli jego synowie Adolf i Władysław, zięć oraz bratanek mieszkający w położonych niedaleko Zalesian Horodnianach - Adolf Kobyliński. Sam Kazimierz Kobyliński poległ 4 listopada 1854 roku w potyczce pod Mienią koło Mińska Mazowieckiego. Jego majątek w Zalesianach oraz parcela przy ulicy Starobojarskiej w Białymstoku zostały w 1865 roku skonfiskowane przez władze carskie. Czy to nie paradoks historii, że na posesji tej honory przyjmował nieco ponad pół wieku później sam Józef Piłsudski?

Mnie osobiście zaciekawiła również historia sąsiedniej posesji przy ulicy Starobojarskiej 32. W roku 1928 kupili ją Lejb i Bejla Gotlib. Sprzedającymi byli spadkobiercy rodzin prowadzący tu uprzednio fabrykę tytoniu: Ajzyk Darman, Dawid Zusman i Benjamin Niewodowski oraz Sora Goldberg. Gotlibowie uruchomili tu młyn motorowy oraz zakład ślusarski. Produkowali między innymi maszyny młynarskie. Tak się składa, że miałem okazję jedną z nich oglądać we wnętrzu wiatraka w Dolistowie podczas niedawnej wycieczki śladami Antoniego Herliczki.

 Andrzej Lechowski, Adam Walicki, Wiesław Wróbel "Bojary 3", Białystok 2013.