Bardo z początku XX wieku we "Wspomnieniach wiciarza"

Niedawno kupiłem na Allegro "Wspomnienia wiciarza" Wawrzyńca Cichego. Autor wywodził się ze środowiska chłopskiego. Urodził się 9 sierpnia 1899 roku we wsi Bardo w Górach Świętokrzyskich. Od wczesnej młodości angażował się w działalność społeczną w swojej wsi, początkowo w Związku Młodzieży Wiejskiej RP "Wici", później po 1945 roku w Zjednoczonym Stronnictwie Ludowym. Na książkę tę nigdy nie zwróciłbym uwagi. Ani język specjalnie nie zachwyca, ani mało krytyczny stosunek autora do wlasnej działalności nie wzbudza zbytniego zaufania. Niektóre stwierdzenia mają charakter propagandy charakterystycznej dla czasów słusznie minionych, jak na przykład wzmianka o ucieczce Potockich wraz z wojskami hitlerowskimi przed nowym, sprawiedliwym systemem. Jednak miałem nadzieję, że autor dość dokładnie opisze wieś Bardo (w której w roku 1900 urodził się pradziadek Stefan Stępień) z początku XX wieku i pod tym względem nie zawiodłem się. Biorąc zaś pod uwagę, że księgi metrykalne z parafii Bardo spłonęły w czasie II wojny światowej (według autora front w Bardzie trwał od sierpnia 1944 roku do 17 stycznia 1945 roku), każde źródło pozwalające odtworzyć historię minioną jest cenne. W książce znalazło się sporo nazwisk mieszkańców żyjących w Bardzie przed I wojną światową i choć nie znalazłem żadnej informacji o rodzinie Stępniów, postaram się potraktować niniejszy artykuł jako ekstrakt ważniejszych informacji o miejscowości i jej mieszkańcach przed I wojną światową.

Książkę rozpoczyna wspomnienie bardzo rodzinne, wręcz intymne. 2 lipca 1892 roku mama autora, wybrała się z Sędka (gdzie mieszkała) wraz z koleżankami na odpust do Barda. Na odpust wybrał się również brat mamy - Wawrzyniec Masternak (późniejszy chrzestny autora, zmarł na hiszpankę w październiku 1918 roku). Dzięki tej wyprawie odpustowej doszło do swatów późniejszych rodziców Wawrzyńca. Pierwsze ich spotkanie miało miejsce właśnie na odpuście. Ojciec autora, o którym niewiele jest wzmianek w książce podobnie jak Bolesław Piwowarczyk był dobrym tancerzem i umiał zabawiać gości weselnych. Zmarł bardzo młodo w wieku 33 lat, w sierpniu 1899 roku tuż po narodzinach Wawrzyńca.


Bardo dzieliło się na cztery osady: Bardo Górne, Bardo Dolne, Bardo Poduchowne, Bardo Kolonię. W tej czteroczłonowej wsi stał słup drewniany przedstawiający pomnik cara Aleksandra II, postawiony rzekomo przez miejscowych chłopów w podzięce za uwłaszczenie, które nastąpiło w 1864 roku. Polski ruch rewolucyjny, który wybuchł w 1905 roku, zwalał te pomniki. Słup w Bardzie urżnięty został w połowie. Górna jego część - wraz z głową cara - zniknęła, a dolna połowa pozostała i sterczała na dawnym miejscu.

Oto mieszkańcy Barda w pierwszych dziesięcioleciach XX wieku, którzy zostali wymienieni w książce:

Tomasz Ambroziński - w niewoli niemieckiej podczas I wojny światowej. Wrócił do Barda przed świętami Bożego Narodzenia 1918 roku.

Wojciech Bęben - w 1928 roku był już starszym mieszkańcem Barda. Uczestnik spotkania w październiku 1928 roku, mającego ożywić kółko rolnicze we wsi.

Adam Bińczak - Uczestnik zebrania w budynku szkoły pod koniec 1918 roku. Został wybrany sekretarzem kółka rolniczego w Bardzie w październiku 1928 roku.


Andrzej Bińczak - syn kościelnego z Barda. Prawdopodobnie to on zniszczył w 1905 roku drewniany słup przedstawiający cara Aleksandra II.

Stanisław Bińczak - wyjechał wraz z żoną i dziećmi do Niemiec na początku 1914 roku. Wrócił do Barda w grudniu 1918 roku.

Stanisława Bińczak - wyszła za mąż jesienią 1916 roku w Bardzie za Skowrona z Piotrowa.

Balbina Bochniak - na robotach w Niemczech w czasie I wojny światowej.

Jan Borczak - kościelny w Bardzie po I wojnie światowej. Spędził wojnę w rodzinnej wsi, powrócił bowiem "zbyt późno" z robót w Prusach Wschodnich i nie wcielono go do armii carskiej. Jego brat służył w carskim wojsku, brał udział w kampanii w Prusach Wschodnich, służył w pułku tulskim, nie powrócił w 1918 roku z wojny.

Błażej Bronkowski - starszy kolega Wawrzyńca Cichego, z którym ten pasał bydło w dzieciństwie. Wykazywał duże uzdolnienie do muzykowania. Robił sobie fujarki z drzewa wierzbowego, a najładniej grywał na fujarce, którą kupił na odpuście w Łagowie.

Balbina Cicha z d. Masternak (Balwisia) - mama autora. Pochodziła z Sędka, po ślubie zamieszkała w Bardzie, na co wpływ miało też i to, że kościół był we wsi. Dożyła 72 lat.

Tekla Cicha - siostra ojca i chrzestna autora książki. Mieszkała w Bardzie.

Bartłomiej Cichy - dziadek autora, który zawsze w dzień odpustu w Bardzie zapraszał Wawrzyńca Masternaka, wujka autora, który był tzw. "turystą odpustowym" na obiad. Taki obiad, który miał miejsce 2 lipca 1892 roku był początkiem swatów rodziców autora.

Michał Cichy, ur. 1894 - starszy o 5 lat brat Wawrzyńca. Przed ukończeniem 7 roku życia pasał gęsi, jak inne dzieci we wsi, potem bydło, a po ukończeniu 12 lat musiał wywozić z mamą gnój na pole, zajmować się orką, sianiem zboża i sadzeniem ziemniaków, latem - sprzątaniem zbóż, jesienią zaś siewem ozimin i kopaniem ziemniaków. Należał do kółka rolniczego w Szumsku przed I wojną światową. Chodził w pierwszych miesiącach 1915 roku do kopania okopów dla wojsk rosyjskich. Zmieniony przy tej pracy przez Wawrzyńca Cichego, gdy zaczęła się wiosna i trzeba było zabierać się do pracy w polu. Uczestnik wiecu w Opatowie 3 maja 1916 roku. Jesienią 1918 roku po odzyskaniu niepodległości uczestnik pierwszych rozmów na temat nowej sytuacji między chłopami ze wsi w domu J. Taborskiego. Wyemigrował do Kanady.

Paulina Choińska - córka drobnego przedsiębiorcy drzewnego Walentego Choińskiego. Znała najwięcej opowieści i historii opowiadanych podczas długich, zimowych wieczorów, gdy w domu Wawrzyńca Cichego w Bardzie zbierały się kobiety z kądzielą. Razem z ojcem prenumerowała "Gazetę Świąteczną" i "Zorzę".

Feliks Czeremański - wójt gminy Rembów pochodzący z Barda. Dzięki jego wstawiennictwu u naczelnika w Opatowie, kozacka ekspedycja karna, która zjawiła się we wsi po zniszczeniu drewnianego słupa przedstawiającego cara Aleksandra II w 1905 roku, opuściła wieś. Był inicjatorem otwarcia w Bardzie szkoły w roku 1910. Dzięki zabiegom wójta gminy Rembów, pierwsza szkoła w Bardzie została otwarta w listopadzie 1910 roku. W 1911 roku wraz z sekretarzem urzędu gminnego w Rembowie - Mazurkiewiczem, zmienił koncepcję budowy szkół w gminie Rembów z drewnianych na murowane. Nowa, murowana szkoła stanęła na kawałku gruntu wielkości trzech mórg, leżącym około kilometra za wsią. Teren ten stanowił własność kościelną, pozostałą po parcelacji części dworskiej ziemi, którą w 1875 roku otrzymali żołnierze - uczestnicy wojny rosyjsko-tureckiej. Miejsce to nazywane było złośliwie Syberią.

Józef Dachowski - uczestnik wojny rosyjsko-japońskiej w wojsku carskim. Dostał się do niewoli japońskiej, gdzie jako Polak otoczony był szczególną opieką japońskich władz. W niewoli nauczył się czytać i pisać. Wybudował obszerny drewniany dom na potrzeby otwarcia szkoły w Bardzie w 1910 roku. Uczestnik zebrania w budynku szkoły na koniec 1918 roku.

Stanisław Duda - jeden z pierwszych sołtysów Barda w 1910 roku.

Roman Gach - właściciel gospodarstwa w lesie, do którego nocami podciągali z bydłem chłopcy pasący je w dzień. Krowy nocą stały w sadzie przywiązane do drzew, zaś chłopcy spali pokotem na podłodze na słomie przyniesionej ze stodoły.

Maria Gach - przeszło sto lat licząca babcia, mieszkająca przed 1914 roku w gospodarstwie Gachów w lesie. Choć straciła wzrok, pamięć miała niezawodną. Opowiadała dzieciom pasącym bydło o udziale chłopów z Barda w powstaniach w 1830, 1846 i 1863 roku.

Józef Grzegolec - wstąpił do I Brygady legionowej podczas I wojny światowej. Uciekł z obozu w Szczypiornie w 1917 roku. Podczas internowania nabawił się gruźlicy. Zmarł w październiku 1918 roku.

Wiktoria Guz - żona Wawrzyńca Cichego. Ślub odbył się 3 lutego 1926 roku.

Adam Jabłoński - wstąpił do legionów podczas I wojny światowej.

Józef Kapusta - Jesienią 1918 roku po odzyskaniu niepodległości uczestnik pierwszych rozmów na temat nowej sytuacji między chłopami ze wsi w domu J. Taborskiego. Członek cechu kościelnego w Bardzie.

Józef Klimek - należał do kółka rolniczego w Opatowie w 1907 roku. Czytał "Gazetę Świąteczną" i "Zorzę". Potem wyjechał z rodziną z Barda. Pozostał po nim sad. Jego syn, który przed wybuchem I wojny światowej uczęszczał do szkoły średniej w Kielcach, wstąpił do legionów, służył w nich i szczęśliwie wrócił z wojny.

Antoni Krawętkowski - przez kilka lat przed pierwszą wojną światową przebywał na emigracji w Ameryce, gdzie brał udział w pracach przy budowie fabryki Forda.

Jakub Krawętkowski - syn Wojciecha Krawętkowskiego. Przepędzał na pastwisko kupione przez ojca konie, aby się podtuczyły.

Marcin Krawętkowski - służył w armii carskiej w czasie I wojny światowej. Trafił aż do Finlandii. Potem przerzucony w Karpaty trafił do niewoli austriackiej z której powrócił do Barda. Uczestnik samorzutnych ćwiczeń wojskowych we wsi jesienią 1918 roku. Starszy mieszkaniec Barda w 1928 roku. Uczestnik spotkania w październiku 1928 roku, mającego ożywić kółko rolnicze w Bardzie.

Wojciech Krawętkowski - zawodowy handlarz końmi z Barda. Kupował na jarmarkach przeważnie wybrakowane sztuki.

Stefan Książek - dzierżawca placu w centrum Barda, na którym miała być wybudowana murowana szkoła. Szkoła została wybudowana ostatecznie kilometr za wsią, a pieniądze zgromadzone na koncie wsi w Kasie Gminnej przepadły po wybuchu I wojny światowej.

Feliks Kupisz - jeden  z pierwszych posiadaczy sieczkarni kowalskiej w Bardzie. Sąsiad rodziny Cichych.


Maciej Kupisz - ożenił się jesienią 1916 roku w Bardzie z Marią Piwowarczyk.

Walenty Lasek vel Łasek - uczył się postępu rolniczego od Józefa Klimka, członka kółka rolniczego w Opatowie w 1907 roku. Starszy mieszkaniec Barda w 1928 roku. Uczestnik spotkania w październiku 1928 roku, mającego ożywić kółko rolnicze w Bardzie.

Łukasz Łazarski - w niewoli niemieckiej podczas I wojny światowej. Wrócił do Barda przed świętami Bożego Narodzenia 1918 roku.

Józef Ługowski - pierwszy nauczyciel w szkole w Bardzie w 1910 roku.

Antoni Łukasik - jeden z pierwszych sołtysów Barda w 1910 roku. Sołtys Barda Poduchownego w 1918 roku.

Feliks Majewski - kolega ojca Wawrzyńca Cichego. Przygrywał wraz ze swoimi muzykantami na weselu rodziców autora. Pochodził z Barda, ale ożenił się w Trzciance, gdzie zamieszkał. Był też traczem. Pierwsze skrzypce, na których uczył się grać, sam skonstruował ze świerkowej deski. Rodzice Feliksa mieszkali niedaleko rodziny Wawrzyńca Cichego. Feliks jako mały chłopiec pasał z ojcem autora bydło i podczas tego pasania chłopcy grali najrozmaitsze melodie i pieśni.

Wojciech Majewski - niepiśmienny sołtys wsi Bardo w 1914 roku. Zarządzenia wójta i pisarza przekazywał słowo w słowo mieszkańcom, obchodząc wieś od domu do domu. Sołtys Barda Górnego w 1918 roku.

Andrzej Michalczyk - Uczestnik zebrania w budynku szkoły na koniec 1918 roku.


Józef Mucha - sołtys Barda Kolonii w 1918 roku.

Jan Okólski vel Okulski - uczestnik wiecu w Opatowie 3 maja 1916 roku. Uczestnik zebrania w budynku szkoły na koniec 1918 roku. Aktywny członek kółka rolniczego w Bardzie. Wyprowadził się do Poznańskiego.

Michał Opatowicz - ożenił się w 1914 roku w Bardzie z Józefą Zdziebło. Następny ślub we wsi odbył się dopiero jesienią 1916 roku. Uczestnik spotkania w październiku 1928 roku, mającego ożywić kółko rolnicze w Bardzie.

Feliks Pałka - jeden ze starszych gospodarzy we wsi, wspierał powstanie koła młodzieży wiejskiej w Bardzie w 1925 roku.

Wincenty Pałka - gajowy w lesie Pawła Spasskiego.

Perlikowa - matka kilkorga małych dzieci i żona gospodarza z Barda, zabita we wsi podczas krótkiej potyczki pomiędzy wyjeżdżającymi wojskami austriackimi, a wjeżdżającymi do wsi podjazdami kozackimi w początku I wojny światowej. Pogrzeb Perlikowej stał się ogromną manifestacją chłopów z Barda i z okolicznych wsi. Ówczesny proboszcz wygłosił na cmentarzu przemówienie przeciwko wojnie.

Antoni Piwowarczyk - w niewoli niemieckiej podczas I wojny światowej. Wrócił do Barda przed świętami Bożego Narodzenia 1918 roku.

Bartłomiej Piwowarczyk - postawił jeden z pierwszych domów murowanych w Bardzie. Sąsiad rodziny Cichych. Sceptycznie podchodził do pomysłu Wawrzyńca Cichego, aby zasiać koniczynę nieznaną wcześniej we wsi. Wawrzyniec przekonał matkę do zasiania koniczyny, a później zaczęli ją siać inni gospodarze. Koniczyna sprawdziła się doskonale jako dodatek do paszy dla bydła. Na jego stodole w pierwszej połowie 1915 roku siedział rosyjski obserwator z lornetką. Jesienią 1918 roku po odzyskaniu niepodległości uczestnik pierwszych rozmów na temat nowej sytuacji między chłopami ze wsi w domu J. Taborskiego.

Bolesław Piwowarczyk - kolega ojca autora z Barda. Był dobrym tancerzem i umiał zabawiać gości weselnych. Znał sporo okolicznościowych ludowych piosenek. Był drużbą na weselu rodziców Wawrzyńca Cichego.

Maria Piwowarczyk - wyszła za mąż jesienią 1916 roku w Bardzie za Macieja Kupisza.

Michał Piwowarczyk - uczestnik zespołu uczniowskiego w szkole w Bardzie, pomagającego rozwiązywać zadania z matematyki. Wstąpił do legionów podczas I wojny światowej. Służył w brygadzie generała L. Berbeckiego.

Paweł Piwowarczyk - uczestnik zespołu uczniowskiego w szkole w Bardzie, pomagającego rozwiązywać zadania z matematyki. Świadek (wraz z Wawrzyńcem Cichym) wejścia do Barda pięciu żołnierzy w maciejówkach z I Brygady Legionów Józefa Piłsudskiego w 1915 roku. Wieczorem, gdy we wsi zgromadziło się więcej polskiego wojska, pojawił się sam Józef Piłsudski, a kilka dni potem we wsi Baranówek odbyła się bitwa legionów z wojskami carskimi. Pierwsze zebranie koła młodzieży wiejskiej w 1925 roku odbyło się w jego domu.

Tekla Piwowarczyk - babcia autora. Pasała gęsi wraz z dziećmi.

Teofil Seliga - wstąpił do legionów podczas I wojny światowej. Służył w brygadzie generała L. Berbeckiego. Skarbnik koła oświatowego młodzieży wiejskiej w Bardzie w 1916 roku.

F. Sikora - kierownik szkoły w Bardzie po I wojnie światowej.

Marcin Skuza - jeden ze starszych mieszkańców wioski. Służył niegdyś w wojsku carskim. Jesienią 1918 roku po odzyskaniu niepodległości uczestnik pierwszych rozmów na temat nowej sytuacji między chłopami ze wsi w domu J. Taborskiego. Uczestnik zebrania w budynku szkoły na koniec 1918 roku. Uczestniczył w zakładaniu pierwszego koła młodzieży wiejskiej w 1925 roku w Bardzie.


Jan Słowiński - wyjechał do Kanady przed I wojną światową. Pracował w Toronto.

Paweł Spasski - właściciel dworu w Bardzie, Rosjanin, bezdzietny. Sędzia powiatowy w Opatowie, który został za niejasne "historyjki" zwolniony z urzędu. W listopadzie 1918 roku, gdy cała wieś, jak co roku wyległa do lasu grabić ściółkę w jego lesie, pobierał opłaty od każdej fury ściółki.

Jan Stępień - drugi nauczyciel szkoły w Bardzie i jej kierownik. Nie wiem, czy miał coś wspólnego z rodziną mego pradziadka Stefana Stępnia. Stefan urodził się w Bardzie w 1900 roku. Kolejne rodzeństwo rodziło się już w Wojnowicach w gminie Gidle. Pomagał uczniom w przygotowaniach do egzaminu, który miał się odbyć w maju 1914 w Iwaniskach. Do egzaminu jednak nie doszło.

Józef Szachowski - w niewoli niemieckiej podczas I wojny światowej. Wrócił do Barda przed świętami Bożego Narodzenia 1918 roku.

Szmul - wsiowy handlarz. Skupował puch gęsi od kobiet. 

Wojciech Szuchowski - rolnik, właściciel terenu w rejonie lasu, na którym wyrabiano cegłę pod budowę murowanej szkoły w Bardzie w 1911 roku. Ugodził się z urzędem gminnym, że z jego gliny strycharz wypali po trzy piece cegły na każdą szkołę w gminie Rembów i jeden piec cegły dla niego. Postawił pierwszy murowany dom w Bardzie.

Antoni Szymczuch - sprzedał plac pod budowę nowej, murowanej szkoły w Bardzie w 1911 roku.

Józef Szymczuch - uczestnik wiecu w Opatowie 3 maja 1916 roku. Jesienią 1918 roku po odzyskaniu niepodległości uczestnik pierwszych rozmów na temat nowej sytuacji między chłopami ze wsi w domu J. Taborskiego. Uczestnik zebrania w budynku szkoły na koniec 1918 roku. Członek cechu kościelnego w Bardzie.

Paweł Szymczuch - jeden z czworga sołtysów Barda w 1910 roku. Sołtys Barda Dolnego w 1918 roku. Członek cechu kościelnego w Bardzie.

Tomasz Szymczuch - poszedł do wojska na ochotnika po zakończeniu I wojny światowej.

Walenty Szymczuch - w czasie I wojny światowej w Rosji. Zostawił w Bardzie żonę i dzieci. Powrócił z armią J. Dowbora-Muśnickiego.

Władysława Szymczuch - wyszła za mąż jesienią 1916 roku w Bardzie za Józefa Taborskiego.

Józef Taborski - ożenił się jesienią 1916 roku w Bardzie z Władysławą Szymczuch. Jesienią 1918 roku po odzyskaniu niepodległości w jego domu odbyły się pierwsze rozmowy na temat nowej sytuacji między chłopami ze wsi.

ks. Władysław Tytko - syn chłopski spod Pińczowa, proboszcz w Bardzie w 1910 roku. 

Andrzej Wójcik - w czasie I wojny światowej w Rosji w carskim wojsku. Wrócił z armią J. Dowbora-Muśnickiego. Uczestnik samorzutnych ćwiczeń wojskowych we wsi jesienią 1918 roku. Uczestnik zebrania w budynku szkoły na koniec 1918 roku.


Feliks Wójcik - uczestnik wiecu w Opatowie 3 maja 1916 roku. Starszy mieszkaniec Barda w 1928 roku. Uczestnik spotkania w październiku 1928 roku, mającego ożywić kółko rolnicze w Bardzie.

Franciszek Wójcik - należał do kółka rolniczego w Szumsku przed I wojną światową.

Jakub Zdziebło - jeden z czworga sołtysów Barda w 1910 roku.

Józefa Zdziebło - wyszła za mąż w 1914 roku w Bardzie za Michała Opatowicza. Następny ślub we wsi odbył się dopiero jesienią 1916 roku.

Piotr Zdziebło - starszy kolega Wawrzyńca Cichego, uczestnik zespołu uczniowskiego w szkole w Bardzie, pomagającego rozwiązywać zadania z matematyki. Kolator szkolnej grupy różańcowej. Po nim przejął tę funkcję Wawrzyniec Cichy. Uczeń seminarium nauczycielskiego w Radomiu. Prezes koła oświatowego młodzieży wiejskiej w Bardzie w 1916 roku. Pomagał Wawrzyńcowi Cichemu i Pawłowi Piwowarczykowi w nauce przed egzaminami do seminarium nauczycielskiego w Radomiu w sierpniu 1918 roku. Gdy podjął decyzję o prowadzeniu nauczania w szkole w Bardzie, zmarł niespodziewanie na hiszpankę.

Walenty Zdziebło - przez kilka lat przed pierwszą wojną światową przebywał na emigracji w Ameryce, gdzie brał udział w pracach przy budowie fabryki Forda.

Józef Zembala - wyjechał do Kanady przed I wojną światową, pracował w Toronto.

Piotr Zembala - Uczestnik zebrania w budynku szkoły na koniec 1918 roku.


Żmuda - ogrodnik pracujący w dworze Pawła Spasskiego w Bardzie. 

Wawrzyniec Cichy "Wspomnienia wiciarza", Warszawa, 1980.