Rok 1925 i echo historii XIX-wiecznego folwarku Bażantarnia

Końcowe dzieje folwarku Bażantarnia należącego w drugiej połowie XIX wieku do rodziny Trusowów są (podobnie jak historia XVIII-wiecznego dworku Bażantarnia po śmierci Jana Klemensa Branickiego) pełne tajemnic. W jednym z tekstów zamieściłem hipotezę z opracowania B. Tomeckiej, jakoby resztki folwarku zostały wykupione przez Niemców podczas okupacji Białegostoku w latach 1915-1919. W świetle dokumentu z 1925 roku, który towarzyszy aktom notarialnym w zbiorach starszego notariusza z Grodna, nie jest to takie oczywiste.

23 maja 1925 Izba Skarbowa w Białymstoku wysyła pismo do Wydziału Hypotecznego przy Sądzie Okręgowym w Białymstoku o następującej treści:

"Wobec zaszłej potrzeby wyjaśnienia prawa własności części gruntów majątku "Bażantarnia", byłej własności Konstantego syna Włodzimierza Trusowa, wywłaszczonych przez rząd rosyjski w okresie 1900-1913 latach, Izba uprzejmie prosi, w jaknajkrótszym czasie, o udzielenie informacji, czy Wydział Hypoteczny jest w posiadaniu odnośnych aktów o przepisaniu tytułu własności na rząd rosyjski, względnie kolej żelazną? Również Izba prosi o poinformowanie w czyjem obecnie te grunta są użytkowaniu. Naczelnik Wydziału /podpis nieczytelny/."

Jeśli w powyższym piśmie nie popełniono pomyłki (zamiana Włodzimierza na Konstantego) to doszedłby nam kolejny męski przedstawiciel rodziny Trusowów - Konstanty. Ciekawy jest tu również zapis o wywłaszczeniu Trusowów, albowiem nie trafiłem na zapisy, które potwierdzałyby ten fakt w dokumentach starszego notariusza z Grodna. Nie znam niestety również odpowiedzi na pytanie Izby do Wydziału Hypotecznego Sądu Okręgowego.

Towarzystwo Przemysłu Naftowego Braci Nobel w Białymstoku

Na przełomie lat 60-ych i 70-ych XIX wieku Ludwig Nobel (brat Alfreda - wynalazcy dynamitu i fundatora nagrody Nobla) prowadził w Petersburgu fabrykę, której sztandarowym produktem były lawety. W roku 1873 otrzymał zamówienie na produkcję karabinów od rządu rosyjskiego. Jako, że do produkcji potrzebował drewna orzecha włoskiego, wysłał swego starszego brata Roberta na Kaukaz w celach handlowych. Robert, bez konsultacji z Ludwigiem zamiast drewna zakupił małą rafinerię w Baku za 25 000 rubli. Rafineria ta stała się zaczątkiem powstałego w roku 1879 przedsiębiorstwa naftowego Branobel, którego głównym udziałowcem był Ludwig, mając za wspólników braci Roberta i Alfreda, barona Piotra von Bilderlinga, I. J. Zabielskiva i barona Aleksandra von Bilderlinga. Branobel lub inaczej Towarzystwo Przemysłu Naftowego Braci Nobel wkrótce stało się potentatem i monopolistą na rynku producentów ropy naftowej w Rosji.

A co to wszystko ma wspólnego z Białymstokiem?

Otóż 15 marca 1905 roku w kancelarii białostockiego notariusza Wasyla Stepanowicza Janowskiego przy ulicy Bazarnej 1 została zawarta umowa sprzedaży. Sprzedającym był znany nam już szlachcic Władimir Konstantynowicz Trusow, a kupującym reprezentowany przez swojego pełnomocnika zamieszkałego w Grodnie Teodora Izaakowicza Gurdo, inżynier technolog Lew Nikołajewicz Aszurkow. Świadkami transakcji byli zamieszkali w Białymstoku Abram Jankielewicz Lew, Szmul Lejbowicz Lenczewski i Lejba Judkowicz Magur. Przedmiotem sprzedaży zaś była działka o powierzchni 2650,30 sążni kwadratowych, granicząca od południowo-wschodniej strony z działkami włościan wsi Bażantarnia, od północno-zachodniej z folwarkiem Bażantarnia, od południowo-zachodniej z szosą, a od północno-wschodniej z leśną drogą.

Zawarta umowa była prologiem do umowy sprzedaży, jaka została zawarta w kancelarii petersburskiego notariusza Juliana Osipowicza Zabielskiego 22 września 1905 roku. Wówczas to Lew Nikołajewicz Aszurkow sprzedał zakupioną wcześniej działkę Towarzystwu Przemysłu Naftowego Braci Nobel, reprezentowanego przez Mikołaja Pietrowicza Tomsena. W dokumencie tym występuje drobna różnica przy opisie granic sprzedawanej działki, otóż zapisano, że od północno-wschodniej strony działka stykała się z torami kolei żelaznej warszawsko-petersburskiej, a nie z leśną drogą. Powierzchnia sprzedawanej działki wynosiła 2650,32 sążnia kwadratowego.

Bez dostępu do innych dokumentów trudno dywagować, jaki był cel zakupu działki i czy na terenie dzisiejszego Białegostoku powstała placówka Towarzystwa Przemysłu Naftowego Braci Nobel. Miejsce w każdym bądź razie było atrakcyjne, blisko linii kolei żelaznej łączącej Imperium Rosyjskie z Królestwem Polskim.

Pozostali Trusowowie

Z poprzednich postów dowiadujemy się o następujących członkach rodziny Trusowów:

Pokolenie 1:

- Aleksander Aleksiejewicz Trusow - emerytowany major i jego małżonka Wiktoria z Brunofów Trusow, którzy kupili folwark Bażantarnia od Marka Wieprickiego w roku 1849.

Pokolenie 2:

Dzieci Aleksandra i Wiktorii:

- Konstanty Aleksandrowicz Trusow,

- Elżbieta Grygorjewna,

Pokolenie 3:

- Władimir Konstantynowicz Trusow - syn Konstantego Trusowa i Justyny Józefowny Trusow i jego żona Maria Andriejewna Trusow.

- Aleksander Konstantynowicz Trusow, zamieszkały w Skopinie, w guberni riazańskiej, brat Władimira

- siostry Władimira - Zofia Konstantynowna Buczorska i Natalia Konstantynowna Kuźniecowa.

Akt sprzedaży z 14 kwietnia 1907 roku, zawarty u białostockiego notariusza Wasyla Stepanowicza Janowskiego w jego kancelarii przy ulicy Bazarnej 1, dodaje do układanki rodzinnej kolejne osoby. Wtedy to bowiem szlachcic Władimir Konstantynowicz Trusow sprzedał sekretarzowi gubernialnemu Władimirowi Aleksandrowiczowi Trusowowi i porucznikowi Walerianowi Aleksandrowiczowi Trusowowi, najprawdopodobniej swym stryjom, zamieszkałym w folwarku Bażantarnia dwie działki. Jedna z o powierzchni 28 dziesięcin 2289 sążni kwadratowych leżała w granicach od północy - szosa Białystok-Baranowicze (dzisiejsza ulica Kopernika), od wschodu -baraki koszar pułku huzarów, od południowego wschodu i od południa - wieś Słoboda i od zachodu - wieś Starosielce. Druga sprzedawana działka miała powierzchnię 4 dziesięciny 996 sążni kwadratowych i graniczyła z działką należącą do wojennej kancelarii, z działkami wsi Marczuk i Starosielce oraz z linią kolei żelaznej warszawsko-petersburskiej.

W aktach starszego notariusza z Grodna znajdują się również dwa dokumenty ze stycznia 1908 roku potwierdzające pochodzenie wspomnianych wyżej Władimira Aleksandrowicza Trusowa i Waleriana Aleksandrowicza Trusowa ze szlachty guberni riazańskiej.

O śmierci Władimira Konstantynowicza Trusowa dowiadujemy się z kolei z dokumentu z dnia 18 października 1912 roku, gdy wdowa po nim - szlachcianka Maria Andriejewna wyraziła wolę dziedziczenia majątku po zmarłym mężu przed Grodzieńskim Sądem Okręgowym. Zgon Władimira Konstantynowicza Trusowa miał nastąpić w Wilnie 1 marca 1912 roku.

Jaki był dalszy los folwarku Bażantarnia w latach 1912-1914 niewiele wiadomo w świetle dostępnych dokumentów starszego notariusza w Grodnie, natomiast późniejsze jego dzieje zostały zrelacjonowane w skrócie w notce dotyczącej koszar przy Bema.

W kolejnej notce jeszcze jedna ciekawostka dotycząca folwarku Bażantarnia.

Wieś Bażantarnia, Makale, Kalinówka

Akta notarialne dotyczące folwarku Bażantarnia z przełomu XIX i XX wieku zawierają wiele ciekawostek dotyczących choćby nazw miejscowych, niespotykanych dotychczas w znanych mi źródłach.

Jedną z nich jest wieś Makale (Макали) występująca w dokumentach sporadycznie, jak choćby w akcie notarialnym z 15 sierpnia 1894 roku. W dokumencie tym oznaczone są granice majątku szlachcica Władimira Konstantynowicza Trusowa i tak od północy granicę folwarku Bażantarnia stanowiła linia kolei warszawsko-petersburskiej, do wschodu wieś Makale, las należący do Bażantarni i koszary wojskowe (przy ulicy Bema, dawnej Mariampolskiej), od południa wieś Słoboda, od zachodu zaś wieś Starosielce. Nazwa wieś Makale stosowana była w dokumentach niekonsekwentnie, częściej do określenia wschodnich granic folwarku Bażantarnia stosowana była nazwa "działka (ziemia) włościan Makali". Skądinąd słyszałem od jednego z mieszkańców domu wybudowanego na terenie dawnego folwarku Bażantarnia przy ulicy Celowniczej jeszcze w okresie międzywojennym, że działka była kupiona od niejakiego Makala, który na stałe mieszkał w Grodnie. Ale włościanie o nazwisku Makal bardzo często występowali przy innych transakcjach dotyczących folwarku oraz wsi Bażantarnia na przełomie XIX i XX wieku.

W tym samym dokumencie z 1894 roku wskazano również łąkę leżącą przy wsi Bacieczki, ale stanowiącą własność Trusowa. Granice łąki zostały opisane następująco: od północy wieś Bacieczki, od wschodu wieś Zawady, od południa Wysoki Stoczek i od zachodu sianokosy włościan wsi Mikale (Микали).

Wydaje się, że nazwa Mikale została użyta przez pomyłkę. W akcie notarialnym z 1 listopada 1913 roku bowiem, wdowa po Władimirze Trusowie, Maria Andriejewna Trusowa sprzedaje włościanom Iwanowi Makarowi, Andrzejowi Dziakowskiemu, Józefowi Wróblowi i Michałowi Dziakowskiemu, wszystkim ze wsi Porosły,  siódmą część opisanych wyżej sianokosów leżących pomiędzy wsiami Bacieczki, Zawady, Wysokim Stoczkiem i sianokosami włościan wsi Makale. To drugie użycie tej nazwy, z jakim się zetknąłem. W dokumencie tym zamiast nazwy Wysoki Stoczek występuje, co ciekawe, nazwa Nowy Stoczek.

Sama zaś łąka, której siódmą część sprzedała włościanom wsi Porosły Maria Andriejewna leżała w uroczysku Kalinówka. Prawdopodobnie dzisiejsza ulica Kalinowa leży na tereni dawnego uroczyska. Ciekaw jestem, czy białostoczanie zetknęli się z taką nazwą?

W aktach starszego notariusza z Grodna dokumenty dotyczące Bażantarni podzielone są na dwie części: dotyczące folwarku Bażantarnia i dotyczące wsi Bażantarnia. Ciekawiło mnie, czy w opisach transakcji dotyczących wsi uda się znaleźć punkty odniesienia pozwalające zlokalizować ją na planie współczesnego Białegostoku. Najczęściej jednak trafiałem na opisy mówiące o właścicielach sąsiednich działek, jednak w akcie sprzedaży z 21 maja 1910 roku lokalizacja działki we wsi Bażantarnia została podana. Akt sprzedaży został spisany u notariusza Piotra Nikołajewicza Kłobukowa w jego kancelarii przy ulicy Niemieckiej (dzisiejszej Kilińskiego).  Umowę sprzedaży podpisali włościanin Antoni Mikołajewicz Makal, pełnomocnik Konstantego Grzywaczewskiego - sprzedającego działkę, zamieszkały w Białymstoku przy ulicy Sosnowej oraz włościanie Hieronim i Aleksander Piekutowie zamieszkali w Białymstoku przy ulicy Kafelnej (Kaflowej) - kupujący. Sprzedawana działka leżała we wsi Bażantarnia i graniczyła z ulicą Dwińską i ulicą Kafelną (Kaflową). W opracowaniu "Białostockie ulice i ich patroni" ulica Dwińska występuje pod obecną nazwą Łomżyńska, ulica Kaflowa zaś to dzisiejsza Grunwaldzka na odcinku między ulicą Łomżyńską i Kopernika . Co ciekawe w opracowaniu tym wymieniona została również ulica Bażantarska, dawna Bażantarnia, która według autorów opracowania leżała na terenie gruntów wsi Słoboda (Swoboda) włączonych w XIX wieku do Białegostoku. Na XIX-wiecznym planie Białegostoku ulica Bażantarnia występuje, w niedalekim sąsiedztwie ulicy Dwińskiej zresztą. Wydaje się więc, że ulica ta (dziś nie istniejąca) była reliktem dawnej wioseczki Bażantarnia, a na dzisiejszym planie Białegostoku zlokalizowana byłaby tuż przy skrzyżowaniu ulic Kopernika i Bohaterów Monte Cassino.

Tomasz Fiedorowicz, Marek Kietliński, Jarosław Maciejczuk, "Białostockie ulice i ich patroni", Białystok, 2012