Melania, córka Karpa, po mężu Rozaluk

Artykuły dotyczące genealogii mojej praprababci Pauliny Szczerbaczewicz z Rozalików (1874-1942) zamieszczałem na blogu dotąd sporadycznie. Pojawiła się w artykule dotyczącym rodziny Aszpizów z Pińska, gdy pisałem o starym cmentarzu w Pińsku, opisując okoliczności śmierci jej męża Filipa w roku 1911. Zastanawiałem się nad jej pochodzeniem, poruszony lekturą książki Józefa Obrębskiego, no i wreszcie ostatnio w roku 2023, po przeprowadzeniu kwerendy w archiwum w Mińsku, gdy sporo nowych faktów odnośnie genealogii Pauliny udało się ustalić. Posiadam tylko jedno zdjęcie praprababci, niezbyt wyraźne i nie wiadomo kiedy i gdzie wykonane.

Paulina Rozalik urodziła się 18 czerwca 1876 w Leszczach i w tamtejszej parafii prawosławnej została ochrzczona. 29 września 1891 roku w cerkwi w Leszczach poślubiła mego prapradziadka, pochodzącego z Pińska wdowca, Filipa Szczerbaczewicza. Przeżyła śmierć męża w 1911 roku, bieżeństwo, podczas którego zaginął syn Ławrentij. Po powrocie mieszkała w jedynym chrześcijańskim domu przy ulicy Krzywej 3, po sąsiedzku z Aszpizami, których potomek w rozmowie telefonicznej ze mną przyznał, że pamięta Paulinę z dzieciństwa oraz to, że odprowadzała ich na stację kolejową, gdy byli wywożeni na Syberię.

Zmarła 12 października 1942 roku w Pińsku. Według przekazów rodzinych nie mogła znieść podłego losu swych żydowskich sąsiadów zamkniętych w getcie. We wszystkich znanych mi dokumentach jej panieńskie nazwisko było zapisywane jako Rozalik. W akcie urodzenia odnalezionym w zeszłym roku, jej rodzice zostali zapisani jako Klimientij Onufriew Rozylkow i Małania Karpowa. Ale część rodzeństwa Pauliny zapisywano pod nazwiskiem Rozaluk. I ten fakt pozwolił mi w serwisie Polona odnaleźć ciekawy dokument dotyczący matki Rozalii, czyli Melanii, córki Karpa.

Odnaleziony zapis pochodzi z Obwieszczeń Publicznych, dodatku do Dziennika Urzędowego Ministerstwa Sprawiedliwości, nr 73 z 20 września 1922 roku.

Zapisano w nim:

"Zatwierdzony d. 30 maja akt, na mocy którego Melanja Rozaluk, córka Karpa, sprzedała Chackielowi Kojfmanowi, synowi Menaszy, za 3000 rubli działkę gruntu z drzewami, położoną w mieście Pińsku, poprzednio przy ulicy Zagorodnej, a obecnie przy ulicy Staroleszczyńskiej, pod numerem 4, zawierającą 200 sążni kwadratowych."

Waluta, jak i miara powierzchni działki wskazują, że sam akt pomiędzy Melanią Rozaluk, a Chackielewm Kojfmanem został sporządzony przed 1915 rokiem. Ulica Staroleszczyńska znajdowała się nieopodal ulicy Krzywej, gdzie mieszkała Rozalia Szczerbaczewicz, córka Melanii w latach 1919-1939.

Na tę chwilę nie potrafię nic więcej powiedzieć o mojej prapraprabce Melanii Rozaluk.

Jeśli chodzi o Chackiela Kojfmana, urodził się w roku 1885, był więc dużo młodszy od Melanii. Podczas II wojny światowej i okupacji niemieckiej mieszkał przy ulicy Karola Marksa w Pińsku, numer domu 11. Prawdopodobnie zginął podczas holocaustu pińskich Żydów.

"Trup w szafie"

Na przysłowiowe "trupy w szafie" czyli "niewygodne" fakty z życia przodków, czy też bliskiej rodziny natyka się chyba każdy, kto bada swoją genealogię. Ja takich "trupów w szafie" jeśli chodzi o swoją rodzinę znam wiele i bez badań genealogicznych, ale w tym przypadku chodzi o odnaleziony ciekawy dokument w aktach Komendy Wojewódzkiej Policji Państwowej w Brześciu przechowywanych w Archiwum Akt Nowych. Pisałem już kiedyś o tym zbiorze dokumentów przy okazji odnalezienia informacji o ucieczce wujka Kazika Stępnia z domu. Tym razem rzecz dotyczy Jana Stępnia, rodzonego brata pradziadka Stefana.

Jan Stępień urodził się około 1913 roku we wsi Wojnowice w gminie Gidle koło Radomska. Rodzina Stępniów około 1918 roku wyjechała w okolice Sarn na Wołyniu. Sprawa tego wyjazdu jest wciąż dla mnie niejasna. Ze szczątkowych informacji uzyskanych od dalszej rodziny, wynika, że Kacper Stępień (ojciec) został namówiony do sprzedaży ziemi w Wojnowicach i następnie do wyjazdu przez jakiegoś znajomego, a na miejscu zaznał wraz z rodziną ogromnej biedy, co spowodowało jego przedwczesną śmierć. Rodzina Stępniów mieszkała na Wołyniu podobno we wsi Ubereż koło Sarn aż do pogromów ukraińskich w roku 1943. 

Jan Stępień po wojnie znalazł się bowiem w Nidzicy na Warmii, gdzie pojechał za Genowefą, którą poznał jeszcze w Sarnach. Tam też zmarł i został pochowany w roku 1988. Genowefa była żoną Mariana Sternickiego, który podczas wojny był ochroniarzem magazynów zbożowych i który został zamordowany przez Ukraińców. Jan z kolei podobno był wyborowym strzelcem w 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty Armii Krajowej. Gdy Dywizja ta został otoczona i rozbrojona przez wojska sowieckie, schronił się u brata w Lublinie. Zadenuncjowany został zesłany na Syberię, gdzie przebywał w latach 1946-1947. Po powrocie dowiedział się, że Genowefa wraz z córką trafiły do Nidzicy i sam pojechał w tamte strony, a gdy odnalazł Genowefę, ożenił się z nią.

W aktach Komendy Wojewódzkiej Policji Państwowej w Brześciu odnalazłem następujący dokument:

"W dniu 28.VI.36 r. o godz. 14, z kancelarii kierownika szkoły we wsi Wielkie-Ciołkowicze, gm. Kucheckiej Woli, przez okno, dokonano kradzieży garderoby męskiej i damskiej wart. 80 zł. Garderoba ta była przysłana przez Tow. Rozw. Ziem Wschodnich, Koło Polesia w Warszawie. Kradzieży tej dokonali: Bronisław Więckowski ze Stachowca, pow. Kielce i Jan Stępień z Wojnowic, powiat radomski, od których skradzioną garderobę odebrano. Sprawców przekazano władzom sądowym."

Zwykła kradzież garderoby. Czy z biedy? Prawdopodobnie tak. Czy Jan Stępień, brat mego pradziadka mógł w tym wziąć udział? Myślę że mógł. Czy jestem pewien, że dokument dotyczy Jana Stępnia, brata pradziadka? Tego niestety nie jestem pewien. Za tym, że dokument dotyczy "mego" Jana Stępnia przemawia miejsce dokonania kradzieży: Wielkie-Ciołkowicze między Pińskiem, gdzie po I wojnie światowej osiadł Stefan Stępień, a Sarnami, gdzie obok, w Ubereżu osiadła rodzina Stępniów po roku 1918. No i Wojnowice w powiecie radomszczańskim (nie radomskim, jak napisano w dokumencie). Z przekazów rodzinnych wiadomo, że Kacper z Józefą - rodzice Stefana i Jana osiedli w tej wsi po 1902 roku. A przecież powiat radomszczański i Wołyń dzieli spora odległość. Raczej jest mało prawdopodobne, że kradzieży dokonał inny Jan Stępień z Wojnowic. Z drugiej strony nie badałem jeszcze ksiąg metrykalnych parafii katolickiej w Gidlach, do której należą Wojnowice. Być może mieszkał tam inny Jan Stępień, który jakimś cudem dokonał kradzieży w roku 1936 na Wołyniu. 

Ale jest też jeszcze jeden argument przeczący mej hipotezie. W dokumencie zapisano, że kradzieży dokonał Jan Stępień z Wojnowic, a przecież rodzina Stępniów opuściła Wojnowice i udała się do Ubereża. Czy po wyprowadzce istniał nadal jakiś związek Stępniów z Wojnowicami? Tego niestety nie wiem.

Jeśli zaś to "mój" Jan Stępień występuje w dokumencie, ciekaw jestem jaka relacja łączyła go z Bronisławem Więckowskim, który też pochodził z Kielecczyzny.

Supraśl art school book

Na początku roku wstąpiłem na promocję książki o historii rodziny Kleinów z Supraśla w Galerii Slendzińskich. Po spotkaniu można było kupić tę publikację i szereg innych książek przywiezionych przez promotorkę. Uwagę moją zwróciła prawdziwa "cegła", czyli wydana w roku 2017 w Supraślu "Porta Supraśla. Liceum Plastyczne im. Artura Grottgera" autorstwa Stanisławy Łajewskiej Szypluk, niegdyś nauczycielki języka polskiego, a wcześniej absolwentki tegoż liceum, która zresztą bardzo sprawnie i dość ciekawie prowadziła spotkanie poświęcone promocji książki. Książka przeleżała swoje na mojej "kupce" książek oczekujących, aż przyszedł w końcu jej czas.

Muszę przyznać, że to prawdziwa skarbnica wiedzy o szkole, jej historii, nauczycielach prowadzących zajęcia i uczniach od początku istnienia szkoły, mieszczącej się na początku w budynku jeszcze przy ulicy Kilińskiego w Białymstoku. Rozdziały poświęcone najwcześniejszym nauczycielom powstały w oparciu o istniejące publikacje (wydawane głównie przez Galerię Slendzińskich w Białymstoku), co może być drobniutkim zarzutem do książki, ale olbrzymia większość powstała w oparciu o ankiety przekazywane byłym absolwentom i nauczycielom. To przecież ogrom pracy logistycznej i redakcyjnej. I dzięki temu ogrom wiedzy, z której możemy teraz korzystać. Prawdopodobnie wiele osób, które są lub były absolwentami szkoły na ankiety nie odpowiedziało. Książka nie jest więc zamkniętym kompendium wiedzy o ludziach związanych z supraską szkołą i w tej materii możliwe są nowe odkrycia i publikacje.

Czytając książkę nie sposób uciec od refleksji, jak różnymi drogami podążali później absolwenci, zarówno jeśli chodzi o rozwój profesjonalny, życie zawodowe, jak i rodzinne. Można dziś ich spotkać na całym świecie, a wielu z tych których już nie ma pozostawiło swoje ślady na ziemi. Znalazłem i ja wiele ciekawych wiadomości w tej książce, interesujących być może tylko dla mnie (lub nie), które poniżej pokrótce wymienię.

Aleksander Wels - na jego temat, jako nauczyciela, wychowankowie szkoły wypowiedzieli w książce wiele ciepłych słów, jest też obiektem wielu anegdot zawartych w książce.

Wojciech Załęski -  w książce jest cały ogrom wypowiedzi na temat Wojciecha, jako nauczyciela, znanego przede wszystkim szerzej jako współtwórca Collegium Suprasliense, zbieracz historii związanych z powstaniem styczniowym, badacz historii Eliasza Klimowicza, czy artysta rzeźbiarz.

Ewa Klimaszewska - nauczycielka francuskiego, poznana przeze mnie kiedyś przypadkowo w czasach gdy o wiele więcej ludzi czytało blogi i je pisało. Ewa pisze od dawna bloga o swoich podróżach, ale mnie zauroczyły jej pierwsze posty poświęcone własnej najwcześniejszej historii. No i w tamtych, bardziej blogowych czasach odbyło się kiedyś spotkanie w restauracji Esperanto w Białymstoku, w którym udział wziął niżej podpisany, Ewa, Sosenka i Pani Łyżeczka oraz pewien ksiądz, którego artykuły widzę czasami w lokalnej prasie katolickiej. Spotkanie już później raczej nie do powtórzenia. W rozdziale poświęconym Ewie pojawia się dla mnie niespodziewanie nazwisko Zbigniewa Wierzchowskiego, którego poznałem kiedyś w czasach szkolno-studenckich tylko dlatego, że mieszkałem w Gorzowie Wlkp.

W książce jest też wiele innych ciekawostek, na przykład dotyczących pomnika w Janowie, Józefa Wojtulewskiego i PTTK, gobelin w kościele św. Mateusza w Pabianicach, cmentarza powstańców listopadowych w Kopnej Górze, białostockich cerkwi św. Ducha i Haghia Sophia, auli w białostockim pałacu Branickich, mozaiki na budynku szpitala im. J. Śniadeckiego w Białymstoku, wystroju kościołów w Lachowie i Suchowoli, czy Klubu Kalina na białostockich Dziesięcinach.

Osoby zainteresowane historią regionu powinny sięgnąć po książkę obowiązkowo.

Stanisława Łajewska Szypluk "Porta Supraśla. Liceum Plastyczne im. Artura Grottgera", Supraśl 2017

Stefan Szczerbaczewicz

W ostatnich latach coraz częściej zdarza mi się korzystać z internetowej bazy danych, stworzonej na podstawie dokumentacji archiwalnej zgromadzonej w Archiwum Armii Rosyjskiej (RGVIA), a dotyczącej żołnierzy armii rosyjskiej walczących na frontach I wojny światowej, dostępnej pod adresem gwar.mil.ru.

Początkowo otrzymywałem kopie dokumentów pochodzących z tej bazy od klientów, którzy na podstawie informacji w nich zawartych typowali miejsce pochodzenia przodka przy braku innej informacji. Bardzo szybko i ja się przekonałem do tej bazy. Jej ogromny zasób i łatwość nawigacji sprawia, że w przypadku, gdy nie wiemy skąd pochodziła dana osoba, możemy na podstawie wpisów w bazie dotyczących danego nazwiska, typować miejsca pochodzenia. Przekonałem się nie raz o skuteczności tej metody, prowadziłem także kwerendy w tejże bazie dla innych, aż w końcu przyszedł czas, że znalazłem w niej także coś dla siebie.

Znalazłem dokument dotyczący brata prababci, Stefana Szczerbaczewicza.

Przypomnę tylko, że w dzieciństwie myślałem, że prababcia miała tylko dwoje rodzeństwa: Jana i Antoniego, którzy po II wojnie światowej mieszkali w Pińsku, potem dowiedziałem się o Elżbiecie, która mieszkała w Łodzi, Wawrzyńcu, który zaginął w czasie bieżeństwa, Annę, która pojechała do niego do Homla przed II wojną światową, gdy cudownie się odnalazł i Feliksa, który zerwał kontakt z rodziną w czasie rewolucji.

Ubiegłoroczna kwerenda w ksiegach metrykalnych parafii prawosławnej w Pińsku nie potwierdziła istnienia Feliksa, natomiast okazało się, że prababcia Agata miała inne rodzeństwo, które dożyło dorosłości, o którym nic nie wiedziałem wcześniej: Charytona, Mikołaja i Stefana. I właśnie Stefana dotyczy dokument odnaleziony przeze mnie w bazie danych.

Zapisano w nim, że Stefan Szczerbaczewicz, urodzony w Pińsku w roku 1896, syn Filipa, ślusarz z zawodu, walczył w szeregach 41 Sybirskiego Pułku Strzelców w stopniu szeregowego i że został ranny pod Baranowiczami 12 lipca 1916 roku.

W czerwcu i lipcu pod Baranowiczami miały miejsce jedne z najkrwawszych bitew I wojny światowej, w których zginęło około 100 000 żołnierzy, jednak okres od 12 do 14 lipca, kiedy Stefan został ranny, był okresem przygotowawczym do kolejnego starcia wrogich armii.

Nie wiem niestety, co stało się ze Stefanem Szczerbaczewiczem po bitwie 12 lipca 1916. Być może przyszłość przyniesie jakeś nowe informacje na temat jego przeszłości.

Trochę osobiście przy okazji lektury książki Szymona Datnera

Po raz pierwszy świadomie usłyszałem o Szymonie Datnerze, czytając "Przewodnik historyczny" po Białymstoku Andrzeja Lechowskiego. Dziś patrząc na poświęconą Szymonowi Datnerowi notkę na stronie 137 tej książki jestem świadom (a wcześniej nie zdawałem sobie z tego sprawy), że zdjęcie przedstawia jego przedwojenną rodzinę. Czuję cały dramat historii uosabianej przez to zdjęcie. Wówczas, gdy czytałem przewodnik Lechowskiego, dopiero raczkowałem, jeśli chodzi o historię białostockich Żydów i zapamiętałem Datnera głównie jako tego, który przeżył białostockie getto i napisał o jego zagładzie. Poźniej przyszła lektura książki Ewy Rogalewskiej, a potem wiele książek - świadectw tych którzy przeżyli. Jako pierwszą przeczytałem właśnie "Walkę i zagładę Białostockiego Ghetta" - pierwsze powojenne wydanie, jeszcze z 1946 roku.

***

Chciałbym na chwilę się zatrzymać i opowiedzieć trochę o percepcji historii tej wielkiej, narodowej, jak i tej małej, lokalnej na własnym przykładzie. Myślę, że to ważne zwłaszcza w kontekście książki, o której chciałbym tu napisać. Wychowany byłem w rodzinie o negatywnym stosunku do rzeczywistości PRLowskiej, choć niekoniecznie aktywnej jeśli chodzi kontestowanie systemu. Wiedziałem z domu i z rozmów z kolegami z podwórka i ze szkoły, że wersja historii przedstawiana szkole ma się do prawdy jak pięść do nosa. Już w podstawówce usłyszałem o Katyniu, a wielkim szokiem było dla mnie, gdy dowiedziałem się, że babcia pochodzi z Pińska, który kiedyś należał do Polski. Wówczas jeszcze za wcześnie było na stawianie pytań, jak do tego doszło, że przestał należeć do Polski.

Moja świadomość odnośnie historii kształtowała się tak naprawdę już po 1989 roku. Raczej przeciwny byłem tzw. grubej kresce, uważając że niesprawiedliwością jest nie rozliczenie systemu komunistycznego. Jeśli chodzi o stosunek do wspólnej historii polsko-żydowskiej, miałem ugruntowane przekonanie o poświęceniu Polaków w ratowanie Żydów podczas wojny (Sprawiedliwi wśród narodów świata) mimo tego, że groziła za to kara śmierci. Przeczytałem też "Umarły cmentarz" Krzysztofa Kąkolewskiego, przez co ukształtował się mój pogląd na sprawę pogromu kieleckiego, jako prowokacji komunistycznej. Jeśli chodzi o rok 1968, traktowałem to jako rozgrywkę wewnątrzpartyjną, na którą zwykli ludzie nie mieli wpływu. Generalnie mój pogląd na stosunki polsko-żydowskie był taki: my byliśmy ok, ale Żydzi, zwłaszcza ci, którzy byli wysoko w partii komunistycznej niekoniecznie. Przemawiały do mnie twierdzenia autorów, których czytałem i szanowałem, o tym, że jednolitość narodową po II wojnie światowej wygraliśmy jak na loterii, przez co jesteśmy w stanie unikać napięć między nacjami zamieszkującymi kraj, jak to było przed wojną. Później przyszła głośna książka Jana Tomasza Grossa o Jedwabnem, przerwane śledztwo, przeprosiny Aleksandra Kwaśniewskiego. Jeśli nawet przyjmowałem, że mordu dokonali sąsiedzi Polacy, to raczej z zastrzeżeniem, że dokonało się to z poduszczenia Niemców i że ci którzy tego dokonali, to był margines społeczny. Mając tak ukształtowane poglądy sięgałem po lekturę wpomnianej książki Szymona Datnera. Datner pisał o powstaniu w getcie i zagładzie getta białostockiego, będąc zwolennikiem nowego, komunistycznego systemu. I choć pisał o faktach historycznych, zapamiętałem jego pierwszą książkę również ze wzgledu na jej ton, który nie współbrzmiał z moim stosunkiem do PRLu.

Tego rodzaju postawa myślenia o własnej historii jest bardzo wygodna. Z jednej strony żyje się w pewnego rodzaju strefie komfortu. Skoro byliśmy jako Polacy ok, to nawet jeśli jakieś drobne sprawy w naszej historii są okryte cieniem wstydu, to nie mają wpływu na jej ogólny osąd. I nie ma potrzeby dociekania, czy aby na pewno byliśmy ok. Mieszkając w zachodniej Polsce, na terenach bardzo jednolitych narodowo, gdzie w czasach mojego dzieciństwa jeśli można było mówić o podziałach to raczej na linii partyjny-bezpartyjny, a osoby nie będące nominalnie katolikami wśród moich przyjaciół, kolegów i znajomych stanowiły mniejszość, nie miało się zbyt wielu bodźców zewnętrznych, które mogły taką postawę zmienić. Nie znałem żadnego Żyda osobiście. Jeśli już o osobach pochodzenia żydowskiego wspominało się wówczas, to raczej w kontekście osób publicznych, jak Adam Michnik, Jerzy Urban, czy Bronisław Geremek, z których wyborami politycznymi w ogóle się nie identyfikowałem.

W międzyczasie przeprowadziłem się na Podlasie. Poznałem tu wiele osób wyznania prawosławnego. I zetknałem się z zupełnie innym pojmowaniem historii najnowszej i tej starszej. Osoby wyznania prawosławnego bardzo często wywodzą się z lokalnych społeczności wiejskich, gdzie dziadkowie, a często i rodzice mówili językiem tutejszym, bliższym językowi białoruskiemu, czy ukraińskiemu niż polskiemu. Społeczności te mają za sobą trudne historie związane z bieżeństwem, poczuciem bycia traktowanym jak obywatele drugiej kategorii po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, wymuszaniem wyjazdów do ZSRR po II wojnie światowej, jako przedstawicieli mniejszości białoruskiej. Osoby wyznania prawosławnego mają często zupełnie inny stosunek do PRL, bardziej przychylny i często bardzo krytyczny do tzw. pańskiej Polski przed 1939 rokiem.

Mój przyjazd na Podlasie zbiegł się również z zaczyywaniem się książkam Józefa Mackiewicza, wielkiego krytyka rządów sanacyjnych, ale też antykomunisty i obrońcy mniejszości narodowych na kresach, których polityka polskich władz wpychała w wprost w ręce ideologów komunistycznych (świetny zbiór reportaży "Bunt rojstów").

Nie od rzeczy będzie wspomnieć o moich własnych badaniach genealogicznych, które przekonały mnie, że na to kim jestem mały wpływ całe pokolenia przodków chłopskich, żyjących poza głównym nurtem historii. Odkryłem, że wśród swych przodków miałem też Rusinów wyznających prawosławie, a także ewangelików pochodzenia niemieckiego.

Po czwarte, pracując jako genealog i przewodnik genealogiczny, zacząłem mieć coraz częstszy i intensywnejszy kontakt z potomkami Żydów, Niemców i innych nacji zamieszkujących tereny Polski. Pojawiło się w moim życiu coraz więcej szans spoglądania na naszą historię oczami "innych". I rozumienia tych innych punktów widzenia.

Dziś inaczej patrzę na historię, akceptując fakt, że każdy ma własną prawdę. Zacząłem również coraz bardziej zwracać uwagę na mikrohistorie, jako o wiele ważniejsze niż narracje historyczne, którym jesteśmy poddawani w szkole i w mediach. Niekoniecznie identyfikuję się z polityką historyczną, jako że nie ma na celu stałe dochodzenie do prawdy, co jest istotą historii, tak jak ja ją rozumiem.

***

Panią Helenę Datner, córkę Szymona Datnera poznałem przypadkowo, dzięki artykułowi o mogile leśnej w Izobach. Z wielkim oczekiwaniem otwierałem więc otrzymaną książkę Szymona Datnera "Zagłada Białegostoku i Białostocczyzny. Notatki dokumentalne", wiedząc mniej więcej czego mogę się spodziewać po jej treści. Choć rzeczywistość przerosła moje oczekiwania.

 Tytuł książki nie do końca oddaje jej zawartość. To prawda, że pretekstem do jej wydania były nie publikowane dotychczas notatki dotyczące zagłady Białegostoku, ale również mniejszych ośrodków na Białostocczyźnie, gdzie mieszkały większe skupiska Żydów przed wojną. Ale książka ta zawiera również część drugą, tekst pani Heleny poświęcony ojcu.

Dla mnie wartością pierwszej części książki były informacje dotyczące codziennego funkcjonowania i organizacji białostockiego getta, Większość ludzi zanteresowanych naszą lokalną historią nie ma o tym, jak myślę bladego pojęcia (jak i ja miałem dużo mniejsze). Poza tym o wielu faktach poruszonych w tych notatkach już wiedziałem. Czytałem je niejako dla przypomnienia i zapoznania z ekspresyjnym i emocjonalnym językiem autora.

Najwięcej przyjemności i wzruszeń dostarczyła mi jednak druga część książki poświęcona historii życia i działalności Szymona Datnera, napisana przez panią Helenę. Nie jest to historia opowiedziana czołobitnie. Pokazuje niezwykle utalentowanego, indywidualnego, pracowitego, często błądzącego i zawierającego niedobre kompromisy człowieka niezwykle doświadczonego przez historię, w świetle tak obiektywnym, jak to chyba tylko możliwe. Odkrywa wiele nieznanych faktów z życia Szymona Datnera, opowiada historię jego zmagań ze środowiskiem Żydowskiego Instytutu Historycznego, Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, czy wreszcie nielegalnej ucieczki z Polski w latach 40-ych do chorego ojca w Palestynie i pobytu w obozie na Cyprze. Bardzo ciekawa jest ta część tej historii, która pokazuje jak w latach 60-ych zmieniała się polska narracja opowiadania o zagładzie Żydów i o polskim wkładzie w Holocaust. Narracja, która w oficjalnym obiegu wciąż funkcjonuje (i do której też przyczynił się Szymon Datner) i która ukształtowała umysły wielu Polaków, czego ja jestem przykładem.

Jestem wdzięczny za to, że po latach wiedzy o istnieniu kogoś takiego jak Szymon Datner i wiele lat od czasu, gdy powstała w mej głowie ogólna opinia o autorze "Walki i zagłady białostockiego getta" mogłem przeczytać tę książkę, wzbogacając swoją wiedzę o aktywnym świadku historii XX wieku, weryfikując swą dotychczasową wiedzę na jego temat. Jak mawiał Józef Mackiewicz "Tylko prawda jest ciekawa", a ta książka jako, że krytyczna i dobrze udokumentowana wpisuje się w poszukiwanie prawdy.

Szymon Datner "Zagłada Białegostoku i Białostocczyzny. Notatki dokumentalne", Żydowski Insytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma, Warszawa, 2023.

Klepacze w czasie II wojny światowej

Działalność na rzecz dokumentowania, badania i ścigania zbrodni popełnionych w okresie okupacji niemieckiej na ziemiach polskich zyskała trwałą formę instytucjonalną już 29 marca 1945 r., gdy na podstawie uchwały Krajowej Rady Narodowej została powołana do życia Główna Komisja Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce (początkowo jako instytucja funkcjonująca przy Prezydium KRN).

Dekret KRN o utworzeniu Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce został ogłoszony 10 listopada 1945 r. Na jego mocy GKBZNwP zyskała uprawnienia do prowadzenia dochodzeń sądowych. W dekrecie tym został określony główny cel funkcjonowania GKBZN, którym było zbieranie i badanie materiałów dotyczących zbrodni niemieckich z lat 1939–1945 oraz publikowanie w kraju i za granicą wyników tych badań, jak również przekazywanie materiałów instytucjom zagranicznym o podobnym profilu działalności.

Zaczeły powstawać okręgowe komisje, których zadaniem było badanie zbrodni nazistowskich na poziomie lokalnym

Lata 1950–1964 to czas zdecydowanego zahamowania prac GKBZHwP. W tym okresie instytucja ta, pozbawiona oddziałów okręgowych, skupiała się w dużej mierze na pracach dokumentacyjnych i badawczych oraz wydawniczych.

Pierwszym krokiem do większej aktywności była podjęta 9 grudnia 1963 r. na posiedzeniu plenum GKBZHwP decyzja o ponownym podjęciu przerwanych prac. Na reaktywację działania komisji miały wpływ trzy główne czynniki:

- tocząca się w połowie lat sześćdziesiątych w RFN debata dotycząca przedawnienia ścigania zbrodni hitlerowskich w tym kraju. 

- proces członków załogi KL Auschwitz, prowadzony we Frankfurcie nad Menem w latach 1963–1965 i związana z tym pomoc prawna udzielona ze strony GKBZHwP przedstawicielom zachodnioniemieckiego wymiaru sprawiedliwości, a także mająca na celu zapoznanie się z polskimi zasobami archiwalnymi wizyta przedstawicieli Centrali Ścigania Zbrodni Nazistowskich w Ludwigsburgu ze stycznia 1965 r.

- wyodrębnienie się w łonie PZPR i szybki wzrost znaczenia skupionej wokół ministra spraw wewnętrznych Mieczysława Moczara grupy „partyzantów”. Członkowie tej grupy rekrutowali się w dużej mierze spośród pracowników resortów siłowych oraz działaczy partyjnych niższego szczebla. Sama nazwa tej nieformalnej grupy wywodziła się z wojennych doświadczeń wielu jej członków, walczących w czasie II wojny światowej w szeregach Armii Ludowej. Światopogląd „partyzantów” był oparty na nacjonalizmie wyrażanym za pomocą języka komunistycznej doktryny. Moczar przy różnych okazjach podkreślał kwestie neofaszyzmu i rewizjonizmu w RFN, wskazując tym samym na rzekome zagrożenie zachodnioniemieckie.

Moczar wykazywał szczególne zainteresowanie działalnością GKBZHwP oraz funkcjonowaniem jej archiwum. Przywódca „partyzantów” na przełomie 1964 i 1965 r. proponował członkom Komitetu Centralnego PZPR wzmocnienie personalne składu GKBZHwP oraz reorganizację jej archiwum. Moczar miał również krytykować dotychczasową działalność GKBZHwP oraz jej dyrektora Janusza Gumkowskiego. Ostatecznie zmiana na stanowisku dyrektora nastąpiła w czasie posiedzenia prezydium GKBZHwP 15 maja 1965 r. W jego trakcie przyjęto rezygnację Gumkowskiego, który oficjalnie „z przyczyn zdrowotnych” zdecydował się opuścić stanowisko. Nowym dyrektorem został dyrektor Zarządu Głównego Polskiego Związku Zachodniego, Czesław Pilichowski.

Szybko też okazało się, że nowy dyrektor GKBZHwP zaakceptował silną pozycję Moczara i jego grupy, a kierując swą instytucją, akceptował narzucony przez partię wymóg prowadzenia badań naukowych zgodnie z programem uprzednio zaakceptowanym przez władze, czego przejawem było m.in. spychanie na dalszy plan martyrologii ludności żydowskiej w czasie II wojny światowej.

Podstawę prawną określającą ramy organizacyjne, strukturę i sposób funkcjonowania Okręgowych Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich tworzył „Tymczasowy Regulamin Okręgowych Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce”, zatwierdzony przez ministra sprawiedliwości Stanisława Walczaka 1 września 1965 r. Na jego podstawie wszystkie reaktywowane komisje miały funkcjonować jako organy społeczne na terenie danego województwa. Działalność komisji miała służyć przede wszystkim realizacji ciągle obowiązującego dekretu z 10 listopada 1945 r. Przewidywano, że członkami komisji powinny być osoby zainteresowane problematyką zbrodni wojennych, popełnionych w czasie II wojny światowej. „Tymczasowy Regulamin” określał także pożądany profil społeczny członków okręgowych komisji. Oprócz prawników, historyków oraz działaczy politycznych i społecznych w jej skład mieli wchodzić „sędziowie i prokuratorzy oraz funkcjonariusze Milicji Obywatelskiej”, delegowani za zgodą ich zwierzchników.

W polskich archiwach zachowały się liczne kwestionariusze Okręgowych Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. Dwa z nich wytworzone przez Okręgową Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich w Białymstoku dotyczą zbrodni popełnionych na mieszkańcach wsi Klepacze.

Oba formularze sporządził 10 czerwca 1968 roku Romuald Szymański, sprawdzał je Konstanty Pawłow, a weryfikował Waldemar Monkiewicz. W pierwszym formularzu wymienione zostały osoby zeznające w sprawie zbrodni nazistowskich, w drugim formularzu ich nazwisk nie podano. Przyjmuję, że były to te same osoby: Stefan Bezubik, syn Józefa z Klepacz, Michał Romańczuk zamieszkały przy ulicy Kolejowej w Klepaczach oraz Adam Wysocki.

Oto zeznania świadków podane w formularzu pierwszym:

"W miesiącu wrześniu 1943 roku został aresztowany przez Gestapo obywatel Bezubik Lucjan, syn Józefa, mieszkaniec wsi Klepacz. W miesiącu październiku tego roku zostali aresztowani pozostali dwaj mieszkańcy wsi Klepacz: Romańczuk Feliks, syn Michała (adnotacja: Tadeusz Romańczuk, ul. Kolejowa), Wysocki Antoni, syn Adama (adnotacja: Józef, syn Adama, ul. Kolejowa). Bezubikowi Lucjanowi udało się wkrótce po aresztowaniu uciec, zamieszkuje on w Klepaczach przy ulicy Wodociągowej. Obywatele Romańczuk Feliks i Wysocki Antoni zostali rozstrzelani - bliższych okoliczności nie znamy.

W roku 1943 Niemcy rozstrzelali w Klepaczach dwóch mieszkańców tejże wsi - Polaków komunistów:

Turczewskiego Franciszka, Kołodkę Józefa (adnotacja: zamieszkali w Klepaczach ul. Polna, przy drugim zapisano: żona w Klepaczach).

W tym samym roku w Klepaczach zostali aresztowani następni mieszkańcy wsi Klepacze, Polacy: Cimoszuk Kazimierz, Łozowski Aleksander, syn Kazimierza, Turowski Józef, syn Stanisława. (Nazwisko Cimoszuk Kazimerz zostało podkreślone, z boku trzech nazwisk zapisano długopisem: ZSRR).

Podejrzani byli za wrogie stosunki do okupanta. Zostali rozstrzelani na innym terenie, losy ich po aresztowaniu nie są znane."

W formularzu drugim zostały wymienione osoby, które zostały zesłane na roboty przymusowe:

W latach 1942-1943 ze wsi Klepacze zostali wywiezieni na roboty przymusowe do III Rzeszy następujący obywatele:

1. Walentyna Bezubik, po mężu Sobocińska, córka Władysława.

2. Anna Bezubik, po mężu Cimoszuk, córka Władysława.

3. Henryka Danieluk, po mężu Bezubik, córka Michała.

4. Leokadia Bobrowska, po mężu Topolewicz, córka Wiktora.

5. Eugeniusz Topolewicz, syn Kazimierza.

6. Antoni Romańczuk.

7. Helena Bobrowska, po mężu Kluczyk, córka Wiktora.

8. Czesława Kluczyk, po mężu Sienkiewicz, córka Antoniego.

9. Alina Sadowska, po mężu Kendyś, córka Rocha.

10. Czesława Błażejewska, po mężu Wysocka, córka Władysława.

11. Irena Chaniewska, po mężu Rydzewska, córka Piotra.

12. Leokadia Chaniewska, po mężu Adamska, córka Piotra.

13. Lucyna Fiłończuk, po mężu Maliszewska, córka Stefana.

14. Sabina Kraszewska, po mężu Pańkowska, córka Konstantego.

15. Maria Piechowska.

16. Józef Wysocki, syn Adama.

17. Eugenia Wendołowicz, córka Józefa, nie wróciła.

18. Stanisława Turowska, córka Antoniego.

19. Eugenia Turowska, po mężu Wąsowicz, córka Antoniego.

20. Julia Sadowska, córka Rocha.

21. Helena Danieluk, po mężu Horodeńska, córka Stefana.

22. Leonarda Oleksicka, córka Kazimierza.

23. Lucyna Łupińska, po mężu Lenart, córka Andrzeja.

24. Henryka Baszeń, córka Mateusza.

25. Weronika Baszeń, córka Mateusza.

26. Maria Baszeń, po mężu Kochańska, córka Aleksandra.

27. Eugenia Oleksicka, nie wróciła.

28. Lucyna Zalewska, po mężu Baranowska.

29. Janina Fiłończuk, po mężu Klim.

30. Helena Romańczuk, córka Michała.

31. Władysława Bołtruczyk, po mężu Klim.

32. Zofia Fiłończuk, córka Stefana.

33. Walentyna Fiłończuk, córka Jana.

34. Jadwiga Baszeń, po mężu Nowakowska, córka Władysława.

35. Bronisław Rydzewski, syn Aleksandra.

36. Eugeniusz Rydzewski, syn Aleksandra.

37. Hilary Kiercel, syn Juliana.

38. Walentyna Kendyś, po mężu Romańczuk.

39. Helena Maliszewska, córka Stanisława.

40. Helena Topolewicz, po mężu Kondzior.

41. Antonina Ozorowska, po mężu Graberek.

42. Adam Zaniewski, syn Adama.

43. Pelagia Klejzik, córka Stefana.

44. Helena Błażejewska.

45. Józef Opacki, syn Stefana.

46. Zofia Opacka, żona Józefa.

47. Józef Sadowski, syn Rocha.

Mieszkańcy Klepacz według dokumentów policyjnych z 1910 roku

30 września 1910 roku policja powiatu białostockiego sporządziła listę mieszkańców wsi położonych wzdłuż kolei żelaznej z Petersburga do Warszawy, mieszkających w odległości nie większej niż 100 sążni od kolei. Wśród miejscowości objętych spisem znalazła się wieś Klepacze. Wydaje się, że spis obejmuje mieszkańców całej wsi lub przynajmniej jej zdecydowaną większość. Spisane są całe rodziny, co w przeciwieństwie do wielu innych dokumentów z Klepacz z okresu XIX i XX wieku, stanowi o dużej wartości tej listy do celów genealogicznych. Sformułowania "zamieszkały/a w Klepaczach od urodzenia" nie należy traktować dosłownie. Moim zdaniem oznacza to, iż dana rodzina wpisana była na listę miejscowej ludności stałej.

Oto osoby i rodziny, jakie znalazły się na liście:

1. Antoni Wyszyński, syn Bolesława, mieszczanin z Kleszczel w powiecie bielskim, 38 lat, zamieszkały w Klepaczach od roku,  kowal. Oprócz niego w skład rodziny wchodzili żona Stefania, 27 lat, dzieci, Janina, 6 lat, Eugeniusz - 1,5 roku, ojciec Bolesław Wyszyński, syn Michała - 96 lat, Franciszek Iwanow - czeladnik ze wsi Hołówki w gminie Juchnowiec, 16 lat. Rodzina ta została wykreślona z listy z dopiskiem informującym o wyjeździe do Królestwa Polskiego.

2. Wojciech Daniluk, syn Józefa, 72 lata, rolnik, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia. Wraz z nim mieszkali zięć Jan Wołejko, syn Jana, 47 lat, żona Jana, Maria, 40 lat, dzieci, Stanisława, 16 lat, Józef, 13 lat, Bronisław, 10 lat, Kazimierz, 7 lat, Stefan, 5 lat, Feliks, 1 rok.

3. Izabella Fiedorczuk, 32 lata, zamieszkała w Klepaczach od urodzenia. Dzieci, Paulina, 11 lat, wykreślona z dopiskiem "zmarła", Maria, 10 lat, Janina, 8 lat.

4. Jan Bajkowski, syn Dominika, 33 lata, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia. Żona Maria, 24 lata, córka Zofia, 3 lata, matka Maria Bajkowska, 60 lat.

5. Wincenty Bajkowski, syn Jana, 61 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Anna, 51 lat, dzieci Jan, 27 lat, wykreślony z dopiskiem "opuścił wieś", Józef, 26 lat, wykreślony z dopiskiem "opuścił wieś", Bronisław, 16 lat.

6. Jan Witkowski, syn Hilarego, 77 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Marcela, 77 lat, dzieci, Józef, 38 lat, żona Józefa, Teofila, 28 lat, dzieci Józefa i Teofili, Stanisław, 6 lat, Stefania, 4 lata.

7. Jan Witkowski, syn Jana, 40 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Anna, 38 lat, dzieci, Bronisław, 17 lat, Adela, 18 lat, Emilia, 11 lat, Anna, 6 lat, Janina, 4 lata, Edward, 1 rok.

8. Aleksander Pańkowski, syn Andrzeja, 28 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, bracia, Jan, 25 lat, Julian, 20 lat, matka, Franciszka, 60 lat.

9. Maciej Pańkowski, syn Macieja, 57 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Teofila, 56 lat, dzieci, Leon, 32 lata, Kazimierz, 28 lat, Bolesław, 20 lat, Stanisław, 16 lat, żona Leona, Anna, 30 lat, dzieci, Janina, 10 lat, Maria, 9 lat, Mieczysław, 7 lat, Antoni, 5 lat, Kazimierz, 4 lata, Leokadia, 3 lata.

10. Józef Jakubowski, syn Jana, 44 lata, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Maria, 29 lat, dzieci, Leonard, 16 lat, Michał, 10 lat, Jadwiga, 7 lat, Stefania, pół roku.

11. Wincenty Turowski, syn Jana, 55 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Maria, 55 lat, dzieci, Józef, 27 lat, Maria, 16 lat, Bronisław, 12 lat, Piotr, 8 lat, żona Józefa, Maria, 20 lat, ich córka, Zofia, 1 rok.

12. Józef Pańkowski, syn Macieja, 70 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Julia, 60 lat, wnuk Konstanty, 18 lat.

13. Salomea Turowska, córka Antoniego, 50 lat, zamieszkała w Klepaczach od urodzenia, dzieci, Antoni, 18 lat, Bronisław, 13 lat, Anna, 10 lat, Piotr, 8 lat.

14. Franciszek Wysocki, syn Franciszka, 73 lata, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, syn Karol, 30 lat, jego żona Zofia, 28 lat, córka Anna, 7 lat.

15a. Wincenty Opacki, syn Jana, 38 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Maria, 37 lat, dzieci, Bronisław, 9 lat, Antoni, 7 lat, Józef, 1 rok.

15b. Stefan Opacki, syn Jana, 40 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Katarzyna, 36 lat, dzieci, Aleksander, 13 lat, Wacław, 11 lat, Maria, 8 lat, Eugenia, 2 lata.

16. Konstanty Rajewski, syn Józefa, 38 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Zofia, 30 lat, dzieci, Antonina, 12 lat, Stefania, 5 lat, Julian, 4 lata, Antoni, 3 lata.

17. Stanisław Rajewski, syn Józefa, 46 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Michalina, 45 lat, dzieci Maria, 20 lat, Kazimiera, 11 lat, matka Maria Rajewska, 80 lat.

18. Jan Daniluk, syn Józefa, 60 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, dzieci, Michał 26 lat, Jadwiga, 30 lat, Paulina, 18 lat, Stefan, 17 lat, syn Jadwigi, Jan, 10 lat, żona Jana Daniluka, Rozalia, 60 lat.

19. Józef Daniluk, syn Wincentego, 80 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Maria, 60 lat, żona syna, Józefa, wdowa, 45 lat, jej dzieci, Józef, 11 lat, Maria, 15 lat, Paulina, 12 lat, Franciszka, 10 lat.

20. Józef Maliszewski, syn Wincentego, 20 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Feliksa, 30 lat, dzieci, Maria, 7 lat, Stefania, 6 lat, Eugenia, 4 lata, Józef, pół roku, brat Stefan, syn Michała, 21 lat, przy jego nazwisku widnieje dopisek "służy na wojnie".

21. Maciej Maliszewski, syn Wincentego, 25 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Stanisława, 20 lat, matka Katarzyna, 45 lat.

22. Paweł Kluczyk, syn Pawła, 62 lata, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Teofila, 55 lat, dzieci, Paweł, 33 lata, Antoni, 26 lat, Jan, 12 lat, Stefania, 20 lat, Paulina, 17 lat, wnuk Józef, 6 lat.

23. Klemens Kiercel, syn Jana, 45 lat, od urodzenia zamieszkały w Klepaczach, żona Bronisława, 35 lat, dzieci, Julian, 18 lat, Klemens, 15 lat, Józef, 8 lat, Stanisław, 1 rok, Bronisław, 12 lat, Zofia, 5 lat, ojciec Jan, syn Jana, 80 lat, matka matki, 70 lat, ich córka Antonina, 26 lat.

24. Teofila Bobrowska, wdowa, 46 lat, zamieszkała w Klepaczach od urodzenia, dzieci, Wiktor, 21 lat, Michał, 15 lat, Antoni, 13 lat, Maria, 10 lat.

25. Kazimierz Malinowski, syn Józefa, 37 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Maria, 27 lat, dzieci, Kazimiera, 10 lat, Stanisław, 8 lat, Józef, 6 lat, Kazimierz, 3 lata.

26. Zygmunt Timonczuk, syn Franciszka, 34 lata, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Michalina, 25 lat, dzieci, Maria, 10 lat, Józef, 8 lat, Jan, 6 lat, Eugenia, 4 lata, Stefania, 1 rok.

27. Michał Koszewski, syn Pawła, 29 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Joanna, 23 lata, dzieci, Aleksander, 4 lata, Feliksa, 2 lata, siostra Anna, 30 lat, matka Maria, 70 lat.

28. Wincenty Baszeń, syn Macieja, 58 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia (adnotacja o śmierci Wincentego), żona Emilia, 47 lat, dzieci, Jan, 26 lat (adnotacja o pobycie Jana w więzieniu za kradzież przez 6 miesięcy), Paulina, 14 lat, Julia, 11 lat, Maria, 10 lat (adnotacja o śmierci w roku 1911), Janina, 7 lat.

29. Franciszek Baszeń, syn Macieja, 50 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Teofila, 43 lata, dzieci, Władysław, 19 lat, Bolesław, 17 lat, Zofia, 12 lat, Stanisław, 7 lat.

30. Michał Baszeń, syn Macieja, 55 lat (adnotacja o procesie sądowym za kradzież w roku 1908), zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Maria, 48 lat, dzieci, Antonina, 19 lat, Aleksander, 17 lat, Stanisław, 13 lat, Maria, 6 lat.

31. Ignacy Rajewski, syn Jana, 72 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Anna, 55 lat, dzieci, Franciszek, 30 lat, Antoni, 32 lata, Izabela, 22 lata, Zofia, 18 lat, Paulina, 14 lat.

32. Wincenty Tupalski, syn Franciszka, 70 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Anastazja, 50 lat, syn Józef, 34 lata, jego żona Maria, 25 lat, dzieci, Józef, 3 lata (adnotacja o śmierci w 1912 roku), Genowefa, 6 lat.

Kolejne rodziny, jak wskazuje zapisek, mieszkały już za rzeczką.

33. Dominik Ostrowski, syn Antoniego, 45 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Anastazja, 50 lat, córka Stefania Bielakowa, 30 lat, która mieszkała w gościnie u swych rodziców, jej dzieci, Walenty, 3 lata, Antonina, 1 rok.

34. Roman Demianiuk, syn Józefa, 34 lata, przybył do Klepacz ze wsi Mieszuki w gminie Rajsk, żona Michalina, 28 lat, dzieci, Jan, 5 lat, Antoni, 3 lata, Bronisław, 1 miesiąc, brat żony, Józef Bielecki, syn Macieja ze wsi Hołówki w gminie Juchnowiec (adnotacja o zamieszkaniu w Starosielcach).

35. Franciszek Zdanowicz, syn Jana, 48 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Salomea, 45 lat, dzieci, Zofia, 17 lat, Antonina, 15 lat, Stefania, 13 lat, Emilia, 8 lat, Julian, 7 lat, Edward, 5 lat, Franciszek, 3 lata, Stefan, 1 rok.

36. Michał Rajewski, syn Ignacego, 45 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Antonina, 30 lat, dzieci, Maria, 14 lat, Michał, 12 lat, Antoni, 10 lat, Eugenia, 5 lat, Regina, 4 lata.

37. Izabela Maliszewska, córka Macieja, wdowa, 42 lata, zamieszkała w Klepaczach od urodzenia, dzieci, Michał, 16 lat, Stanisława, 14 lat, Antonina, 12 lat, Zofia, 9 lat, Antonina, 6 lat.

38. Kazimierz Rajewski, syn Macieja, 34 lata, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Maria, 28 lat, dzieci, Aleksandra, 9 lat, Stepanida, 6 lat, Michał, 3 lata (informacja o zgonie w 1911 roku).

39. Józef Bołtruczyk, syn Józefa, 60 lat, pochodził z Kruszewa w gminie Choroszcz, żona Katarzyna, 45 lat, dzieci, Stefan, 22 lata, Bronisława, 18 lat (adnotacja o zamążpójściu), Maria, 12 lat, Konstanty, 9 lat, Konstancja, 9 lat, Kazimierz, 3 lata.

40. Jacenty Bierdrzycki, syn Tomasza, 45 lat, przybył ze wsi Ploski w powiecie bielskim, żona Anna, 40 lat, Jan, 20 lat, Aleksander, 18 lat, Bronisław, 12 lat, Leokadia, 10 lat, Józef, 7 lat, Maria, 5 lat, Stefania, 1 rok.

41. Wincenty Żmojda, syn Marcina, 45 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Konstancja, 27 lat, dzieci, Maria, 5 lat, Kazimierz, 4 lata (adnotacja o zgonie w 1911 roku), matka żony Franciszka Jakubowska, 65 lat.

42. Maciej Wysocki, syn Franciszka, 66 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Marcela, 60 lat, dzieci, Piotr, 36 lat, żona Stefania, 40 lat, dzieci, Eugenia, 4 lata, Józef, 1 rok, syn Franciszek, 45 lat, córka Jadwiga Wacewicz, wdowa, 28 lat, jej dzieci, Antonina, 5 lat, Janina, 2 lata.

43. Katarzyna Mazurczuk, córka Macieja, 60 lat, zamieszkała w Klepaczach od urodzenia.

44. Jan Pawłow, syn Wasyla, 75 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Maria, 65 lat, dzieci, Jan, 27 lat (adnotacja o statusie żołnierza rezerwy), Stefan, 21 lat (adnotacja o wojennej służbie).

45. Adam Fiłon, syn Dominika, 60 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Urszula, 60 lat.

46. Jan Kendyś, syn Jana, 74 lata (adnotacja o zgonie w roku 1911), żona Antonina, 64 lata.

47. Antoni Bezubik, syn Jakuba, 80 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Anna, 60 lat, syn Antoni, 40 lat, jego żona Paulina, 30 lat, dzieci, Julian, 11 lat, Albin, 2,5 roku (adnotacja o  zgonie w 1911 roku), Jan, 1 rok, drugi syn Józef, robotnik, 30 lat, Siergiej Zmiejko, syn Jana, 15 lat (adnotacja o powrocie do rodziny we wsi Szczyty).

48. Michał Kuczyński, syn Andrzeja, 61 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Teofila, 45 lat, dzieci, Michalina, 6 lat, Zofia, 15 lat, Maria, 20 lat (adnotacja o zamążpójściu w 1911 roku), Józefa, 18 lat.

49. Wincenty Cimończuk, syn Jana, 60 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Marcela, 60 lat, dzieci, Jan, 19 lat, Konstanty, 16 lat.

50. Jan Wysocki, syn Szymona, 46 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Antonina, 34 lata, dzieci, Jan, 13 lat, Maria, 10 lat, Zofia, 5 lat, Józef, 3 lata.

51. Adam Wysocki, syn Szymona, 50 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Franciszka, 40 lat, dzieci, Bolesław, 20 lat (adnotacja o wyjeździe do Ameryki), Julian, 17 lat, Wacław, 15 lat, Anna, 12 lat, Stefania, 3 lata.

52. Jan Okurowski, syn Mikołaja, 33 lata, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Konstancja, 28 lat, dzieci, Edward, 6 lat, Józef, 8 miesięcy, matka Katarzyna, 55 lat, jej syn Bolesław, 20 lat.

53. Franciszek Okurowski, syn Andrzeja, 36 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Józefa, 30 lat, dzieci, Antonina, 7 lat, Kazimierz, 5 lat, Albin, 1 rok, matka Franciszka, 60 lat.

54. Franciszek Wołos, syn Michała, 61 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Michalina, 50 lat, dzieci, Maria, 20 lat, Józefa, 17 lat, Franciszek, 15 lat, Paulina, 10 lat, Stanisław, 6 lat.

55. Adolf Turczewski, syn Adama, 53 lata, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Franciszka, 56 lat, syn Franciszek, 15 lat.

56. Józef Kendyś, syn Franciszka, 45 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Maria, 41 lat, dzieci, Józef, 21 lat (adnotacja o wyjeździe do Ameryki w roku 1911), Władysław, 19 lat, Feliks, 17 lat, Leonarda, 13 lat, Franciszek, 11 lat, Jadwiga, 1 rok, ojciec Franciszek Kendyś, syn Antoniego, 70 lat, jego córka Stefania, 30 lat, Konstancja, 20 lat (adnotacja o zamążpójściu), Anna, 18 lat.

57. Józef Fiłończuk, syn Tomasza, 53 lata, od urodzenia zamieszkały w Klepaczach, żona Anna, 40 lat, dzieci, Stefan, 23 lata, Wiktoria, 17 lat, Maria, 11 lat, Władysław, 8 lat.

58. Maciej Klejzik, syn Andrzeja, 65 lat, zamieszkały od urodzenia w Klepaczach, żona Teofila, 55 lat, dzieci, Aleksandra, 24 lata, Michał, 14 lat, Stefan, 28 lat, żona Zofia, 25 lat, dzieci, Eugenia, 2 lata.

59. Franciszek Klejzik, syn Macieja, 43 lata, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Antonina, 44 lata, Paulina, 11 lat, Kazimierz, 10 lat, Stanisław, 14 lat, Antonina, 11 lat, Bronisław, 7 lat, Kamila, 2 lata, matka Antonina, 67 lat, babcia Agnieszka Mikulska, 94 lata.

60. Konstanty Wysocki, syn Szymona, 67 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Teofila, 30 lat, dzieci, Stanisław, 12 lat, Leon, 8 lat, Kazimierz, 2 lata, Jan, 7 lat.

61. Franciszek Baszeń, syn Franciszka, 30 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Teofila, 27 lat, dzieci, Stanisław, 8 lat, Jadwiga, 6 lat, Kazimierz, 2 lata, Albina, 1 rok.

62. Franciszek Baszeń, syn Macieja, 70 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Aniela, 56 lat, dzieci, Maciej, 30 lat, Stefan, 20 lat, Józef, 17 lat, żona Macieja, Kazimiera, 23 lata.

63. Wojciech Timoszuk, syn Jana, 70 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, dzieci, Antoni, 23 lata, Józef, 12 lat.

64. Stanisław Łupieński, syn Macieja, 32 lata, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona, Emilia, 30 lat, dzieci, Stanisław, 10 lat, Antoni, 4 lata.

65. Kajetan Bołtruczuk, syn Jana, 50 lat (adnotacja: stróż warsztatu D. Łupińskiego w Starosielcach), zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Emilia, 44 lata, dzieci, Antoni, 14 lat, Bronisław, 12 lat, Paulina, 7 lat.

66. Andrzej Łupieński, syn Macieja, 27 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Emilia, 23 lata, dzieci, Józef, 2 lata, brat Andrzeja, Zygmunt, 21 lat, matka Ewa, 50 lat.

67. Seweryn Gogol, syn Jana, 25 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Józefa, 23 lata, dzieci, Maria, 4 lata, Antoni, 1 rok (adnotacja o zgonie dzieci w roku 1911).

68. Michał Okurowski, syn Kazimierza, 45 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Joanna, 46 lat, dzieci, Michał, 22 lata, Antoni, 16 lat, Wacław, 14 lat, Kazimiera, 12 lat, Józef, 10 lat, Janina, 7 lat.

69. Wojciech Oleksicki, syn Bartłomieja, 50 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Katarzyna, 49 lat, dzieci, Aleksander, 21 lat, Bronisław, 17 lat.

70. Ignacy Oleksicki, syn Bartłomieja, 40 lat, zamieszkały od urodzenia w Klepaczach, żona Teofila, 35 lat, dzieci, Kazimierz, 15 lat, Bronisław, 12 lat, Józef, 6 lat, Edward, 3 lata.

71. Józef Jaromiński, syn Andrzeja, 70 lat, zamieszkały od urodzenia w Klepaczach, żona Maria, 45 lat, dzieci, Franciszek, 31 lat, jego żona Aleksandra, 30 lat, ich dzieci, Bronisława, 7 lat, Bronisław, 3 lata, Stanisław, 2 lata, drugi syn, Antoni, 24 lata, żona Anna, 24 lata, dzieci, Maria, 1 rok, córka Józefa, Izabela, 22 lata (adnotacja o zamążpójściu w Ruszczanach w gminie Choroszcz).

72. Kazimierz Daniluk, syn Kazimierza, 30 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Aleksandra, 28 lat, dzieci, Maria, 11 lat, Michał, 9 lat, Wiktoria, 7 lat, Julian, 5 lat, Stefania, 4 lata, Feliksa, 1 rok.

73. Jan Fiłończuk, syn Marcina, 30 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Maria, 22 lata, dzieci, Józef, 1 1/2 roku, matka Anna, 60 lat, jej córka, Maria, 24 lata.

74. Marcin Fiłończuk, syn Marcina, 58 lat, zamieszkały od urodzenia w Klepaczach, żona Rozalia, 55 lat, dzieci, Józef, 30 lat, żona Wiktoria, 35 lat (adnotacja o zgonie w roku 1911), dzieci, Aleksander, 5 lat, Maria, 4 lata, synowie Marcina, Michał, 22 lata, Feliks, 14 lat, Bronisław, 17 lat.

75. Jan Ostrowski, syn Marcina, 56 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Maria, 53 lata, dzieci, Antoni, 17 lat.

76. Paweł Ostrowski, syn Marcina, 32 lata, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Maria, 30 lat, dzieci, Antoni, 7 lat, Aleksander, 4 lata, Teofila, 2 lata, matka Paulina, 60 lat.

77. Jan Mucha, syn Ludwika, 35 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Kazimiera, 30 lat, dzieci, Antoni, 3 lata.

78. Jan Borsuk, syn Franciszka, 40 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Teofila, 30 lat, dzieci, Karolina, 13 lat.

79. Józef Borsuk, syn Franciszka, 3o lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Maria, 24 lata, dzieci, Józef, 4 lata, Stanisław, 1 rok.

80. Józef Kendyś, syn Macieja, 32 lata, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Ludwika, 30 lat, dzieci, Władysław, 7 lat, Zofia, 3 lata, matka, Anna, 60 lat.

81. Józef Kendyś, syn Jana, 80 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, syn Antoni, 38 lat, żona Antoniego, Aleksandra, 38 lat, ich dzieci, Antoni, 11 lat, Piotr, 7 lat, Stanisław, 3 lata.

82. Piotr Topolewicz, syn Jana, 48 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Anna, 50 lat, dzieci, Feliksa, 10 lat, Kazimierz, 12 lat.

83. Józef Mikulski, syn Jana, 35 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Maria, 30 lat, dzieci, Michał, 7 lat, Stanisław, 5 lat, Leokadia, 3 lata.

84. Maria Piechowska, córka Michała, 50 lat, wdowa, zamieszkała w Klepaczach od urodzenia, dzieci, Michał, 29 lat, Antoni, 14 lat (adnotacja: w Ameryce), Jan, 9 lat, Józefa, 19 lat, Maria, 15 lat, Anna, 6 lat.

85. Karol Piechowski, syn Karola, 53 lata, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Paulina, 45 lat, dzieci, Emilia, 20 lat, Maria, 13 lat, Stanisław, 6 lat, Karolina, 9 lat, Anna, 3 lata, Adam, 20 lat, Stanisław, 12 lat.

86. Konstanty Piechowski, syn Karola, 39 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Zofia, 30 lat, dzieci, Julianna, 9 lat, Feliksa, 3 lata.

87. Franciszek Mikulski, syn Michała, 50 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Anna, 50 lat, dzieci, Bronisław, 15 lat, Stanisław, 12 lat.

88. Stefan Mikulski, syn Michała, 30 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, matka Anna, 40 lat (prawdopodobnie błędny zapis, być może zaniżono wiek matki lub podano dane żony), siostry, Bronisława, 17 lat (adnotacja o zamążpójściu w Turczynie), Kazimiera, 12 lat, Antoni, 6 lat, Bronisław, 10 lat.

89. Karol Rydzewski, syn Karola, 57 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Maria, 57 lat, dzieci, Aleksander, 21 lat, Kazimierz, 35 lat, żona jego Maria, 28 lat, dzieci, Julian, 3 lata, Anna, 3 miesiące.

90. Andrzej Wysocki, syn Piotra, 60 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Antonina, 56 lat, dzieci, Michał, 27 lat, zamężna córka Maria Kryszel, 30 lat (adnotacja: mieszka w Białymstoku), jej mąż Józef Kryszel, syn Jana, 37 lat, ze wsi Kuriany (adnotacja: mieszka w Białymstoku).

91. Franciszek Fiłończuk, syn Szymona, 50 lat, zamieszkały od urodzenia w Klepaczach, żona Józefa, 50 lat, dzieci, Michał, 19 lat, Kazimierz, 13 lat, Stefania, 10 lat, matka Kazimiera, 70 lat.

92. Konstanty Romańczuk, syn Stefana, 38 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Joanna, 36 lat, dzieci, Maria, 2 lata.

93. Antoni Fiłończuk, syn Szymona, 43 lata, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Michalina, 36 lat, dzieci, Kazimierz, 7 lat, Władysław, 3 lata, Paulina, 5 lat.

94. Piotr Wysocki, syn Piotra, 47 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Józefa, 40 lat, dzieci, Maria, 16 lat, Adam, 13 lat, Stanisław, 10 lat, Stefania, 8 lat, Teofila, 5 lat.

95. Rozalia Piechowska, córka Jana, 60 lat, zamieszkała w Klepaczach od urodzenia, wnuk Władysław, 10 lat, siostra Anna Bondar, 70 lat, drugi wnuk, Wacław, 17 lat.

96. Stanisław Mańkowski, syn Pawła, 30 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Maria, 25 lat, dzieci Anna, 5 lat, Józef, 2 lata, Agnieszka Mańkowska, córka Jana, wdowa, 45 lat, dzieci, Maria, 20 lat, Julia, 17 lat (adnotacja: w Ameryce), brat Stanisława Mańkowskiego, Michał, 60 lat.

97. Jan Mańkowski, syn Jana, 39 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Elżbieta, 30 lat, dzieci, Franciszek, 9 lat, Maria, 7 lat, Wacław, 5 lat.

98. Kazimierz Słomiński, 52 lata, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Teofila, 30 lat, dzieci, Józefa, 14 lat, Aleksandra, 12 lat, Aleksander, 8 lat, matka żony, Ewa, 68 lat (adnotacja o zgonie w roku 1911).

99. Bartłomiej Fiłończuk, syn Bartłomieja, 48 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Anna, 40 lat, dzieci, Feliksa, 6 lat, Bronisława, 22 lata.

100. Franciszek Łazowski, syn Jana, 54 lata, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Elżbieta, 42 lata, dzieci, Maria, 18 lat, Ludwik, 14 lat, Józef, 8 lat, Stefan, 6 lat, Kazimierz, 3 lata, ojciec Jan, 88 lat.

101. Kazimierz Łazowski, syn Jerzego, 55 lata, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Paulina, 40 lat, dzieci, Aleksander, 17 lat, Maria, 11 lat.

102. Antoni Łazowski, syn Jerzego, 60 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Anna, 50 lat, dzieci, Bolesław, 25 lat, Konstanty, 30 lat, jego żona Józefa, 25 lat, dzieci, Józef, 6 lat, Feliksa, 4 lata.

103. Wincenty Łazowski, syn Franciszka, 50 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Maria, 50 lat, zięć Józef Baszeń, syn Michała, 27 lat, jego żona Emilia, 25 lat, dzieci, Stefan, 2 lata, Julia, 1 rok, matka Salomea Łozowska, 60 lat.

104. Stefan Łazowski, syn Wawrzyńca, 36 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Teofila, 40 lat, dzieci, Aleksander, 6 lat, Felina, 4 lata.

105. Konstanty Łozowski, syn Wawrzyńca, 40 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Teofila, 40 lat, dzieci, Karolina, 12 lat, Kazimierz, 10 lat, Stanisław, 6 lat, Michalina, 4 lata.

106. Stefan Tupalski, syn Marcina, 43 lata, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Michalina, 38 lat, dzieci, Aleksander, 17 lat, Kazimiera, 15 lat, Stefania, 10 lat, Stanisława, 8 lat, Janina, 4 lata.

107. Kazimierz Tupalski, syn Marcina, 35 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Karolina, 30 lat.

108. Konstanty Tupalski, syn Bartłomieja, 36 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Józefa, 30 lat, dzieci, Franciszek, 9 lat, Maria, 6 lat, Leonia, 1 rok, matka Maria, 70 lat.

109. Michalina Tupalska, zamieszkała w Klepaczach od urodzenia, dzieci, Aleksander, 21 lat, Szymon, 18 lat, Antonina, 16 lat (adnotacje: na wojennej służbie, wyszła za mąż), Józef, 15 lat, Paulina, 12 lat, Władysław, 9 lat.

110. Wincenty Ozorowski, syn Michała, 30 lat, zamieszkały w Klepaczach od urodzenia, żona Maria, 30 lat, dzieci, Maria, 10 lat, Paulina, 8 lat, Anna, 6 lat, Emilia, 4 lata, Antonina, 1 rok, ojciec żony, Antoni Baszeń, syn Macieja, 58 lat, jego żona, Maria, 70 lat.

Kornwalia

Prawdopodobnie nie polecielibyśmy w tym roku do Kornwalii (Choć, kto wie?), gdyby nie to, że mieszka tam ciocia żony, z którą ostatnie spotkanie odbyło się 33 lata temu, a z którą chcieliśmy się spotkać podczas wyjazdu do Wielkiej Brytanii. Wybór padł więc na miasteczko Newquay położone w północnej części Półwyspu Kornwalijskiego nad Atlantykiem, gdyż można było tam dolecieć w dość prosty sposób. Pierwszy dzień w Newquay można potraktować, tak jakby go nie było. Wycieńczony 3-dniowym eksplorowaniem Londynu, prawie cały ten dzień przespałem, wyściubiając nos z apartamentu po to tylko, aby coś zjeść na obiad. Zacznę więc od kulinariów, każde miejsce bowiem, poza wszystkimi innymi aspektami charakteryzuje się specyficznymi zapachami i smakami. Wybór padł na "fish and chips", potrawę wszechobecną w Wielkiej Brytanii. Pamiętam do dziś pierwszy raz, gdy jej skosztowałem. Małe miasteczko Ledbury w hrabstwie Worcestershire, sierpień lub wrzeień 1995, bar. Dostaję filet z dorsza wysmażony w cieście piwnym, otoczony przepyszną chrupiącą panierką, serwowany z grubo ciosanymi frytkami.

"-With vinegar? - zapytał sprzedawca.

- Yes, please - odpowiedziałem."

Próbowałem wiele razy "fish and chips" podczas tegorocznego kornwalijskiego wyjazdu w kilku miejscowych barach i restauracjach, chcąc przypomnieć sobie ten smak z 1995 roku i choć prawie za każdym razem otrzymana ryba była doskonała (w Kornwalii serwowana z zielonym groszkiem lub puree z groszku i frytkami, czasami jeszcze z sosem tatarskim), nie przypominała tej pierwszej z Ledbury.

Jeśli już przy kulinariach jesteśmy, nie sposób nie wspomnieć o "cornish pasties", czyli wszechobecnych w Kornwalii pasztecikach z ciasta drożdżowego z tradycyjnym mięsnym nadzieniem z dodatkiem warzyw lub w różnych innych wersjach smakowych. Paszteciki te przypominają trochę nasze tatarskie lub karaimskie kibiny z Trok koło Wilna. Doskonała, smaczna przekąska serwowana na ciepło.

Zwiedzanie Newquay warto rozpocząć od wizyty w lokalnym muzeum prowadzonym przez Newquay Old Cornwall Society. Muzeum otwarte jest przez trzy dni w tygodniu. Zawiera niewielką ekspozycję artefaktów związanych z morzem, fotografii i innych ciekawych przedmiotów. Można w nim nabyć stare pocztówki oraz przewodniki i wydawnictwa, z których najciekawsza wydała mi się książeczka Sheili Harper "Newquay through time", będąca zbiorem historycznych zdjęć istniejących lub już nie istniejących obiektów w miasteczku wraz z historycznym komentarzem. Świetna podstawa dla późniejszych wędrówek po okolicy i odkrywania lokalnych ciekawostek. Muzeum mieści się w niepozornym budynku widocznym na poniższym zdjęciu.

Niezależnie od tego, jak ciekawe miejsca jesteśmy w stanie odkryć w samym Newquay (wcale nie zatłoczonym w sezonie turystycznym na szczęście), magnesem przyciągającym do Korwnalii przyjezdnych są niewątpliwie nadmorskie klify, z których rozciągają się przepiękne widoki na pobliskie plaże, unikalne formy skalne czy przybrzeżne wyspy. Wzdłuż klifów poprowadzone są piesze ścieżki całkiem nieźle oznakowane. Na pewno spotkamy podczas naszych wycieczek stada pasących się owiec, a także wszędobylskie mewy srebrzyste. Nieopodal Newquay znajduje się też wyspa Cheek, miejsce bytowania fok, które można oglądać z klifu i nie trzeba do tego celu używać lornetki, tak blisko znajduje się ta wyspa od wybrzeża.

Zbliżamy się powoli do klimatów cmentarnych tego artykułu, chciałbym więc zasygnalizować, że wedrując wzdłuż klifów Kornwalii nie raz natkniemy się na tabliczki upamiętniające zmarłych, przymocowane po prostu do podłoża lub do ławek stojących wzdłuż pieszych ścieżek, których prochy zostały rozsypane do morza. Pierwsza tabliczka, na którą się natknęliśmy podczas naszych wędrówek dotyczyła Henry'ego Sutherlanda, pochodzącego z hrabstwa Lancashire w północno-zachodniej Anglii.

Na cmentarzach kornwalijskich można gdzieniegdzie spotkać nagrobki Polaków, najczęściej powojennych emigrantów. Na cmentarzu w St. Mawgan znajduje się nagrobek Edmunda Kowalskiego (25.05.1925-27.04.2008), który był synem Stefana. Edmund mieszkał w Newquay. W roku 1950 poślubił Alicję Krystynę Buczkowską, a 8 lat później naturalizował się. Zmarł podczas uroczystości rodzinnej w New Jersey w Stanach Zjdenoczonych.

Tuż obok znajduje się nagrobek żony Edmunda, Alicji Krystyny Kowalskiej (24.01.1929-29.08.2004). Alicja Krystyna pochodziła z Buczkowskich. Zastanawia mnie, czy to właśnie ona została deportowana w roku 1940 z Brześcia nad Bugiem do Kazachskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Jeśli tak, byłaby córką Edmunda i ze Związku Sowieckiego wydostałaby się wraz z armią Andersa. A następnie do Wielkiej Brytanii przypłynęłaby na statku Carnarvon Castle w roku 1948 z Cape Town w Południowej Afryce.

Trzeci odnaleziony nagrobek osoby z polskim nazwiskiem na cmentarzu w st. Mawgan dotyczy Stanislawa Musza (1922-1983) zmarłego w St. Columb w Kornwalii. W tym wypadku może chodzić o Stanisława Musza, który podczas II wojny światowej był prcownikiem przymusowym III Rzeszy, zamieszkałym w roku 1943 w Hirsau.

Nieopodal znajduje się nagrobek Piotra Nadolskiego (1896-1950), jego syna Czesława Jana Nadolskiego (1931-1999) oraz żony Czesława, Patrycji (1936-2024). Rodzina ta wywodzi swe korzenie z miejscowości Zarzecze koło Dołhinowa (obecnie na Białorusi).

Jest jeszcze jeden nagrobek osoby o polsko brzmiącym nazwisku na cmentarzu w St. Mawgan. Chodzi o Jana Bobka (1908-1965).

Na cmentarzu przy kościele anglikańskim w St. Mawgan natknęliśmy się na jeszcze jeden nagrobek z polskim nazwiskiem, upamiętniający Frances Evelyn Wolny (1906-1975). Frances była córką Alberta Ernesta Alfreda Hawke i jego żony Ethel. Pochowana jest z drugą żoną ojca, Georginą Hawke. Jej drugim mężem był Leon Wolny (1912-1987).